Czym jest ślad węglowy? Jak go obliczyć i co robić, aby go obniżyć?

Eksperckim okiem

Paweł Biegajski, specjalista z zakresu finansowania projektów energetycznych

W obliczu coraz bardziej widocznych skutków zmian klimatycznych, jeszcze większą uwagę przykłada się do kwestii związanych z emisją dwutlenku węgla i innych zanieczyszczeń. W tym kontekście jedną z ważniejszych miar oddziaływania osoby, produktu czy organizacji na środowisko stał się ślad węglowy. Czym jest? Po co się go stosuje? Jak można go obliczyć? Zapraszamy do lektury artykułu.

Czym jest ślad węglowy?

W literaturze naukowej funkcjonuje co najmniej kilka definicji pojęcia śladu węglowego, które różnią się między sobą poziomem szczegółowości oraz zakresem zanieczyszczeń, które są uwzględnianie przy jego ocenie. Na cele niniejszego artykułu posłużymy się dwoma wyjaśnieniami. Pierwsze pochodzi z opracowania pt. „Zarządzanie śladem węglowym w przedsiębiorstwach sektora energetycznego w Polsce – bariery i korzyści. Polityka energetyczna” i mówi, że określa on całkowitą ilość wyemitowanego dwutlenku węgla, a także pozostałych gazów cieplarnianych względem emisji, która wynika z cyklu życia danego produktu, przy jednoczesnym wzięciu pod uwagę procesu jego składowania i unieszkodliwiania[1]. Przez ‘produkt’ należy w tym wypadku rozumieć daną osobę, organizację, dobra, a nawet wydarzenie.

Oddzielną, ale zbliżoną definicję podaje także norma ISO 14067:2018. Według niej ślad węglowy produktu jest sumą emisji oraz pochłaniania gazów cieplarnianych, która jest wyrażona w ekwiwalencie dwutlenku węgla i opiera się na ocenie cyklu życia, z wykorzystaniem określonej kategorii wpływu zmian klimatu.

Protokół z Kioto uwzględnia w pojęciu GHG nie tylko CO₂, ale także tlenek diazotu/podtlenek azotu (N2O), metan (CH4), fluorowane gazy przemysłowe (flurowęglowodory (HCFS), sześciofluorek siarki (SF6) i perfluorowęglowodory (PFCS). Każdy z nich można wyrazić za pomocą wskaźnika globalnego potencjału ocieplenia, który pokazuje w formacie liczbowym siłę oddziaływania na ocieplenie klimatu 1 kg określonego gazu cieplarnianego w ciągu stulecia, w porównaniu do wartości, jaką osiąga 1 kg dwutlenek węgla[2].

Dlaczego warto obliczać ślad węglowy?

Obliczanie śladu węglowego jest niezwykle istotne z kilku powodów. Po pierwsze, umożliwia identyfikację głównych źródeł emisji zanieczyszczeń w danym procesie czy organizacji. Dzięki temu można skoncentrować się na konkretnych obszarach, gdzie należy wprowadzić zmiany, mające na celu redukcję oddziaływania na środowisko. Ponadto szacunki spełniają też następujące funkcje:

• Pozwalają podejmować świadome decyzje – wiedza o naszym śladzie węglowym może zmienić styl życia. Przykładem może być wybór ekologicznych środków transportu, jedzenie mniejszej ilości mięsa czy oszczędzanie energii elektrycznej.
• Pozwalają promować ideę zrównoważonego rozwoju – chodzi tu o takie kształtowanie sposobu życia, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bez narażania na szwank możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń.
• Zwiększenie przejrzystości – ujawnienie informacji o wpływie na środowisko może pomóc zwiększyć przejrzystość łańcuchów dostaw i procesów biznesowych. W ten sposób konsumenci mogą związać się z marką, która cechuje się niskim oddziaływaniem na przyrodę.

Ślad węglowy jest szczególnie istotny dla przedsiębiorstw. Głównie dotyczy to jednostek, które działają w skali międzynarodowej, co wynika z faktu, że na Zachodzie tego typu praktyki są już powszechnie stosowane. Bez posiadania odpowiednich szacunków nie ma możliwości zawrzeć umowy z liczącym się odbiorcą naszych produktów czy usług. Carbon footprint jest także elementem systemu zamówień publicznych i jednym z kryteriów wniosków o dofinansowanie projektów z funduszów zewnętrznych. Poza tymi formalnymi i bezpośrednimi kwestiami, podawanie parametru ma także silne znaczenie wizerunkowe. Liczne badania pokazują, że w Wielkiej Brytanii czy Francji ślad węglowy jest często ważniejszy dla konsumentów, niż cena produktu.

Jak oblicza się ślad węglowy?

Obliczanie śladu węglowego może być dość złożonym procesem, który wymaga uwzględnienia wielu czynników i danych. Podstawą są tu normy organizacyjne:

• Greenhouse Gas Protocol, czyli tak zwany „GHG Protocol”, jest powszechnie uznawanym międzynarodowym standardem działającym na rzecz oceny i zarządzania emisją gazów cieplarnianych na poziomie korporacyjnym, projektu oraz produktu.
• PAS 2050 to publicznie dostępna specyfikacja opracowana przez British Standards Institution. Służy ona do oceny emisji gazów cieplarnianych w cyklu życia produktu dla firm. PAS 2050 stanowi podstawę dla innych standardów oceny śladu węglowego.
• ISO 14064:2018 – Ślad węglowy organizacji – norma z zawartymi wytycznymi na poziomie organizacji w zakresie kwantyfikacji i raportowania emisji oraz pochłaniania GHG.
• ISO 14067:2018 Gazy cieplarniane – Ślad węglowy wyrobów – to zbiór wymagań i wytycznych w zakresie kwantyfikacji śladu węglowego produktu oraz ujawniania informacji o wynikach obliczeń.

Ostateczny wynik w przypadku wydarzenia czy organizacji wyrażany jest w jednostce kilogram dwutlenku węgla ekwiwalentnego (kg CO2 ekw.). W przypadku śladu węglowego produktu rezultat podaje się w relacji do jednostki funkcjonalnej (sztuki, kilograma, kompletu itd.). Stanowi on sumę emisji gazów określonych na podstawie ustaleń protokołu z Kioto. Gazy inne niż dwutlenek węgla przelicza się na CO₂e za pomocą współczynnika GWP100 (Global Warming Potential w perspektywie 100 lat) indywidualnego dla każdego gazu[3].

Należy pamiętać, że ślad węglowy dotyczy całego cyklu życia. Przykładowo w celu policzenia wpływu na środowisko z podróży samochodem osobowym, pod uwagę należy wziąć nie tylko spalanie paliwa, ale także (proporcjonalnie do danej trasy) emisję związaną z:

• wyprodukowaniem, eksploatacją i utylizacją samochodu,
• wydobyciem, rafinacją i dystrybucją paliwa,
• budową i utrzymaniem szlaków drogowych.

Ślad węglowy organizacji

Ślad węglowy organizacji jest fundamentalną częścią każdej strategii zrównoważonego rozwoju. Odnosi się do całkowitej ilości gazów cieplarnianych emitowanych przez daną firmę, instytucję czy organizację w określonym okresie. Obejmuje on emisje zarówno związane z bezpośrednimi działaniami organizacji (np. zużycie energii w siedzibie firmy), jak i z działaniami pośrednimi (np. emisje związane z produkcją zakupionych surowców czy z transportem). W celu oszacowania konkretnej wartości bierze się pod uwagę trzy główne zakresy (zgodnie z metodologią Greenhouse Gas Protocol:

• Zakres 1: emisje stacjonarne, emisje mobilne, emisje niezorganizowane z klimatyzacji, inne emisje niezorganizowane lub procesowe.
• Zakres 2: zakupiona energia elektryczna, zakupione ciepło i para.
• Zakres 3 dzieli się na 15 kategorii, w tym: zakupione surowce i usługi, dobra kapitałowe, transport i dystrybucja, dojazdy pracowników, podróże służbowe, odpady powstałe w wyniku działalności, wynajęte aktywa czy przetwarzanie sprzedanych produktów.

Pierwsza grupa to bezpośrednie emisje zanieczyszczeń pochodzące z użytkowania zasobów firmowych. W drugim koszyku znalazły się następstwa takich działań jak zakup energii elektrycznej, ciepła czy chłodu. Wreszcie ostatni zakres obejmuje emisje pośrednie interesariuszy danej organizacji.

Ślad węglowy produktu

Ślad węglowy produktu to z kolei ilość emisji gazów cieplarnianych, które są związane z wytworzeniem, transportem, użytkowaniem i utylizacją danego produktu. Obliczanie tego wskaźnika pozwala na ocenę wpływu na środowisko oraz umożliwia konsumentom świadomy wybór bardziej ekologicznych opcji. Zazwyczaj wykorzystuje się dwa modele:

• Cradle-to-gate (od kołyski do bramy) – jest on stosowany w przypadku produktów business-to-business (B2B). Skupia się na etapie od wydobycia surowców, aż do opuszczenia fabryki.
• Cradle-to-grave (od kołyski do grobu) – jest dedykowany dla produktów typu business-to-consumer (B2C). Odnosi się także do elementów dystrybucji, użytkowania i ostatecznej utylizacji danego dobra.

Także w tym wypadku do obliczenia bierze się pod uwagę przytoczone wcześniej zakresy, jednakże nacisk kładziony jest na inne elementy (związane bezpośrednio z daną linią produktu).

Ślad węglowy polskich przedsiębiorstw i organizacji podnosi wysokoemisyjna produkcja energii elektrycznej

Kolejne rekordy produkcji generowanej ze źródeł odnawialnych stały się codziennością w Polsce. Z każdym następującym kwartałem moc zainstalowana w elektrowniach PV, turbinach wiatrowych czy innych rozwiązaniach OZE wzrasta. Pociąga to za sobą naturalny spadek znaczenia polskiego węgla dla gospodarki energetycznej.

Zgodnie z danymi Instytutu Fraunhofera[4] w 2023 roku źródła odnawialne odpowiadały za 26% polskiej produkcji energii elektrycznej. Łączna generacja dla sektora zielonych technologii wyniosła prawie 39,5 TWh, a więc niecałe 35% więcej niż rok wcześniej. W strukturze nośników OZE największy udział miały turbiny wiatrowe (14,6%) i fotowoltaika (8,7%). Były dni takie jak 26 grudnia, gdy produkcja pochodząca z farm wiatrowych zaspokajała 61% polskiej konsumpcji energii.

Wszystko to sprawia, że udział węgla kamiennego i brunatnego w miksie energetycznym Polski spadł z ponad 72% do poziomu 63,8%. Nadal jest jednak jednym z najwyższych w całej Europie, co przekłada się nie tylko na ceny płacone przez odbiorców ostatecznych, ale też na wysoki ślad węglowy firm, które nie posiadają własnych źródeł OZE.

Pozytywne dane z polskiego rynku energetyki potwierdzają także analizy portalu WysokieNapiecie.pl[5]. Opierając się na danych PSE, ARE i ENTSOE oszacowano, że w minionych dwunastu miesiącach wyprodukowano w naszym kraju około 166 TWh energii elektrycznej, z czego 44 TWh pochodziło z OZE. Udział zielonej energii w miksie wyniósł tym samym 27%.

Oba źródła informacji poświadczają zatem, że polska energetyka zmierza w kierunku obranym przez europejską politykę klimatyczną. Rzeczywiste tempo transformacji jest zgodne ze scenariuszem przedstawionym w aktualizacji Polityki Energetycznej Polski do 2040 roku. Zakłada on, że do 2035 roku udział węgla w produkcji energii elektrycznej ma spaść do 20%. Osiągnięcie tego stanu ma być możliwe dzięki szerokiej promocji wykorzystania OZE oraz wybudowaniu elektrowni jądrowych.

Jednocześnie należy zauważyć, że obecne zmiany są nadal zbyt niewielkie dla realizacji celów zapisanych w pakiecie Gotowi na 55. Przy aktualnym tempie rozwoju energetyki odnawialnej istnieje bardzo małe prawdopodobieństwo, że za 6 lat Polsce uda się zredukować emisje gazów cieplarnianych o co najmniej o 55% w stosunku do roku 1990. Wszystko to sprawia, że pobieranie energii wyprodukowanej w elektrowniach, znacząco podnosi ślad węglowy produktu i organizacji.

Co zrobić, aby obniżyć ślad węglowy?

W jaki sposób obniżyć ślad węglowy? Spójrzmy na przykładowe usprawnienie w dużym zakładzie przemysłowym. Pierwszym krokiem jest oszacowanie aktualnego wpływu firmy na środowisko. Powinno ono wskazywać miejsca, które odpowiadają za największą emisję. Na tej podstawie należy opracować plan, który może uwzględniać między innymi:

• Zastosowanie paliw alternatywnych, w tym na przykład takich jak: biodiesel, bioalkohol (metanol, etanol, butanol), paliwo z odpadów, chemicznie magazynowana energia elektryczna (baterie i ogniwa paliwowe), wodór, metan czy biogaz ze źródeł odnawialnych.
• Produkcję energii ze źródeł odnawialnych. Jest to nie tylko pożądane przez środowisko i konsumentów, ale także finanse firmy. Zgodnie z danymi serwisu euenergy.live w połowie kwietnia 2024 roku w Polsce za 1 MWh energii elektrycznej trzeba było zapłacić około 104 euro. Drożej było tylko w Finlandii, Estonii oraz na Litwie i Łotwie. Dane z początku stycznia były jeszcze mniej optymistyczne. Energia w Polsce była najdroższa. Jednocześnie odnotowano rekord krajowego zapotrzebowania energetycznego, które według danych PSE wyniosło aż 28 216 MW. Energia elektryczna jest zatem bardzo droga i nie pomaga w tym kondycja sektora węglowego.
• Zapewnienie pracownikom możliwości korzystania z zeroemisyjnych środków transportu (np. rowerów).
• Rezygnacja z floty własnych pojazdów i zastąpienie komunikacją publiczną.
• Ocieplenie obiektu, co pomoże zredukować zapotrzebowanie na ciepło i chłód.
• Wybór materiałów pochodzących z recyklingu i biodegradowalnych do wytworzenia danego produktu.
• Zwiększenie wykorzystania surowców wtórnych.
• Optymalizacja tras dostaw.
• Minimalizacja liczby opakowań.

Dobór narzędzi powinien być dostosowany do indywidualnych potrzeb projektu.

Czy obliczanie śladu węglowego jest w Polsce obowiązkowe?

Póki co nie ma żadnych wytycznych międzynarodowych, które już teraz nakazują obliczanie śladu węglowego dla rodzimych gospodarstw domowych czy firm. Niemniej ten element lada moment stanie się obowiązkowy dla około 3,5 tysiąca największych polskich przedsiębiorstw, co wiąże się z wdrożeniem zapisów dyrektywy CSRD (Corportate Sustainbility Reporting Directive), przyjętej przez Parlament Europejski w listopadzie 2022 roku. Pierwsze sprawozdania ujawniające informację niefinansowe dotyczące działalności dużych spółek giełdowych (w tym ślad węglowy), będą wymagane już w 2025 roku.

W połowie marca 2024 roku Rada UE zatwierdziła tekst dyrektywy CSDDD (Corporate Sustainability Due Diligence Directive) w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju. Miesiąc później, dokładnie 24 kwietnia 2024 roku, Parlament Europejski przyjął w głosowaniu plenarnym kompromisowy projekt CSDDD. Ta regulacja nakłada na podmioty biznesowe obowiązek dołożenia starań w zakresie przeciwdziałania negatywnym skutkom działalności biznesowej w szczególności w odniesieniu do praw człowieka i środowiska naturalnego. Tym samym podmioty uczestniczące w unijnej wymianie handlowej będą musiały przedstawiać swoim zagranicznym partnerom wyliczenia dotyczące wielkości śladu węglowego organizacji bądź produktu (jako emisje pośrednie powstałe w łańcuchu dostaw).

Istotne zmiany szykuje także dyrektywa EPBD w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Póki co w tym dokumencie ujawnia się jednostkową wielkość emisji CO₂, Nie jest ona jednak równoznaczna ze śladem węglowym, gdyż dotyczy wyłącznie emisji operacyjnych, czyli zużycia energii oraz wody. Zgodnie z zapisami dyrektywy szacowanie współczynnika Global Warming Potential (GWP) będzie obowiązkowe już niebawem. Póki co najczęściej pojawiającym się terminem jest 2027 rok.

Podsumowanie

Ślad węglowy jest ważnym narzędziem, które może pomóc nam zrozumieć nasz wpływ na środowisko i podjąć kroki w celu jego zmniejszenia. Obliczanie jego wartości może pomóc podejmować bardziej świadome decyzje, zmniejszać emisje gazów cieplarnianych i promować zrównoważony rozwój. Dla firm, osób fizycznych czy gospodarstw domowych nie bez znaczenia będzie także redukcja kosztów paliwa czy podróży służbowych. Już niebawem kwestie śladu węglowego staną się powszechnie wykorzystywane w przestrzeni publicznej, dzięki czemu każdy konsument będzie mógł kształtować swoje otoczenie w sposób jeszcze bardziej efektywny.

---

[1] J. Kulczycka, M. Wernicka, Zarządzanie śladem węglowym w przedsiębiorstwach sektora energetycznego w Polsce – bariery i korzyści. Polityka energetyczna, Energy Policy Journal 18, 2, 61–63.

[2] A. Więk, K. Tkacz, Ślad węglowy surowców zwierzęcych, Postępy Nauki i Technologii Przemysłu Rolno-Spożywczego 67, 2, 83.

[3] Można je odnaleźć tu https://ghgprotocol.org/sites/default/files/ghgp/Global-Warming-Potential-Values%20%28Feb%2016%202016%29_1.pdf

[4] https://notesfrompoland.com/2024/01/03/poland-produced-record-26-of-electricity-from-renewables-in-2023/

[5] https://wysokienapiecie.pl/96011-udzial-wegla-i-oze-w-polsce-2023/

---

Paweł Biegajski

Absolwent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Specjalizuje się w zdobywaniu finansowania dla firm i instytucji realizujących projekty z zakresu zrównoważonego rozwoju oraz energetyki.