Odszkodowania a służebność przesyłu. Przegląd praktycznych tez orzeczniczych
Eksperckim okiem
Zespół prawny redakcji e-magazyny.pl
W kolejnym cyklu przeglądu orzecznictwa w odniesieniu do zawiłych zagadnień prawno-podatkowych związanych z szeroko rozumianą branżą energetyczną, skupimy się na kwestii odszkodowania za obniżenie wartości nieruchomości w związku z ustanowieniem służebności przesyłu. Całość zagadnienia odnosić się będzie do kwestii prawnej i podatkowej. Publikacja stanowi przegląd najistotniejszych tez orzeczniczych, które to stanowiska w realny sposób wyjaśniają w praktyczny sposób często występujące problemy natury prawno-podatkowej.
W tym miejscu warto jest wyjaśnić, że analiza orzecznictwa dostarcza nam wielu informacji na temat tego, jak należy interpretować konkretne przepisy, jak jest właściwie stosować oraz dzięki tej wiedzy mamy pełną świadomość tego jakie konsekwencje prawne związane są z poszczególnymi zachowaniami w szeroko rozumianej branży związanej ze służebnościami przesyłu.
Siła orzecznictwa polega na tym, że przywołane tezy:
- w syntetyczny sposób wyjaśniają często zawiłe zagadnienia prawno-podatkowe;
- dostarczają nieocenionej wiedzy na temat wskazówek interpretacyjnych poszczególnych przepisów prawa;
- są pomocne w sporze z różnego rodzaju podmiotami (pomiędzy partnerami biznesowymi, pomiędzy inwestorem a organem etc.);
- dostarczają silnych argumentów;
- otwierają pole do konstruktywnej polemiki na konkretny temat – w tym przypadku odnośnie kwestii odszkodowań w kontekście ustanowienia służebności przesyłu;
- są niezwykle ważne zarówno dla praktyków oraz teoretyków prawa;
- są ciekawą materią, która może zainteresować również ludzi, którzy nie są zawodowo związani z przedmiotową problematyką.
Publikacja podzielona została na cztery główne tematy, które zostały doprecyzowane i rozbite na mniejsze zagadnienia w zależności od zapotrzebowania merytorycznego danej tematyki. Główne tematy publikacji to:
1. Wprowadzenie do zagadnienia.
2. Służebność przesyłu – które przepisy regulują to zagadnienie w Polsce?
3. Przegląd najciekawszych tez orzeczniczych związanych z odszkodowaniami za ustanowienie służebności przesyłu.
4. Podsumowanie.
Odszkodowania a służebność przesyłu – wprowadzenie do zagadnienia
Na wstępie wyjaśnimy – czym jest służebność przesyłu w rozumieniu aktualnych przepisów prawa? Otóż przedmiotową materię regulują przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2024 r. poz. 1061) – zw. dalej: „k.c.”. Na potrzeby dzisiejszej publikacji skupimy się zarówno na kwestii służebności przesyłu oraz związanego z tym zagadnieniem odszkodowania w kontekście regulacji prawno-podatkowych.
Służebność przesyłu – które przepisy regulują to zagadnienie w Polsce?
Zgodnie z art. 3051 k.c. – nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1 k.c., prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (służebność przesyłu). W tym miejscu należy również wyjaśnić, że do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych (tak art. 3054 k.c.). Aby wszystko było jeszcze bardziej zrozumiałe powinniśmy wyjaśnić, co kryje się pod wymienionymi wyżej urządzeniami, o których traktuje art. 49 § 1 k.c. Są to zatem (urządzenia przesyłowe) – czyli urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa.
Jak wygląda kwestia roszczeń o ustanowienie służebności przesyłu? Zgodnie z art. 3052 k.c. – jeżeli właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna dla właściwego korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c., przedsiębiorca może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem.Jeżeli przedsiębiorca odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna do korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c., właściciel nieruchomości może żądać odpowiedniego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności przesyłu.
Jak wygląda sytuacja przejścia praw wynikających ze służebności przesyłu oraz ich wygaśnięcie? Należy wskazać, że zgodnie z art. 3053 k.c. – służebność przesyłu przechodzi na nabywcę przedsiębiorstwa lub nabywcę urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c. Służebność przesyłu wygasa najpóźniej wraz z zakończeniem likwidacji przedsiębiorstwa. Po wygaśnięciu służebności przesyłu na przedsiębiorcy ciąży obowiązek usunięcia urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c., utrudniających korzystanie z nieruchomości. Jeżeli powodowałoby to nadmierne trudności lub koszty, przedsiębiorca jest obowiązany do naprawienia wynikłej stąd szkody.
Tak przedmiotowe zagadnienie prezentuje się z punktu widzenia przepisów prawa cywilnego. Jest to ogólny zarys przepisów, które stanowią swoistą podstawę funkcjonowania instytucji służebności przesyłu w naszym kraju (oczywiście poza przepisami, które obowiązywały w poprzednich porządkach prawnych, a które zostaną przywołane w dalszej części publikacji – w tezach orzeczniczych, do których do przepisów nasze orzecznictwo często się odnosi).
Zachęcamy do dalszej lektury i polemiki na temat przedstawionych przez nas tez orzeczniczych, które mają odniesienie do szeroko rozumianej kwestii odszkodowań za wywłaszczenie nieruchomości w Polsce. Szczególnie zachęcamy do krytycznego spojrzenia na pewne stanowiska sądowe, przywoływanie kontrargumentów i innych poglądów na dane zagadnienie.
Przegląd najciekawszych tez orzeczniczych związanych z odszkodowaniami za ustanowienie służebności przesyłu
W niniejszym rozdziale poruszymy kwestię tez orzeczniczych, które mają odniesienie do przedmiotowej tematyki. To właśnie na kanwie licznych stanowisk składów orzeczniczych możemy dowiedzieć się na temat tego, jakie są kierunki interpretacyjne związane z elektrowniami wiatrowymi oraz możemy pozyskać nieocenioną wiedzę na temat tego jak należycie należy rozumieć problemy związane z tą tematyką.
Odszkodowanie za obniżenie wartości nieruchomości na skutek ustanowienia służebności przesyłu – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 lutego 2017 r., sygn. akt: II FSK 247/15:
„Użyty w art. 21 ust. 1 pkt 120 lit. a u.p.d.o.f. ogólny zwrot legislacyjny „odszkodowanie wypłacone” pozwala przyjąć, że regulowane tym przepisem zwolnienie podatkowe dotyczy świadczenia rekompensującego szkodę rzeczywistą w całości na skutek zdarzenia prawnego w postaci ustanowienia służebności przesyłu. W rezultacie nie znajduje uzasadnienia wyłączenie z zakresu tego zwolnienia świadczeń odszkodowawczych z tytułu obniżenia wartości nieruchomości. Art. 21 ust. 1 pkt 120 lit. a u.p.d.o.f, wskazując na odszkodowania jako świadczenia zwolnione z opodatkowania, nie wprowadza ograniczenia co do rodzaju bądź charakteru szkody rodzącej obowiązek takiego świadczenia. Obowiązek świadczenia odszkodowawczego, w konsekwencji wyrządzonej szkody, pełni w istocie funkcję kompensacyjną. Szkoda rzeczywista polegać może również na obniżeniu wartości nieruchomości wskutek ustanowienia służebności przesyłu.”.
Odszkodowanie i wynagrodzenie w związku z zawarciem umowy o ustanowienie służebności przesyłu – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 lipca 2017 r., sygn. akt: II FSK 704/17:
„Jeżeli została zawarta umowa o ustanowienie służebności przesyłu oraz otrzymano wynagrodzenie i odszkodowanie, kwota ta jedynie w części określonej jako wynagrodzenie, jest wolna od podatku zgodnie z art. 21 ust. 1 pkt 120a u.p.d.o.f. Tym samym odszkodowanie za obniżenie wartości nieruchomości jako odrębne świadczenie od wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu, nie mieści się w zakresie zwolnienia od podatku, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 120a u.p.d.o.f. i stanowi przychód z innych źródeł, o którym mowa w art. 20 ust. 1 w zw. z art. 10 ust. 1 pkt 9 u.p.d.o.f.”.
Następstwo prawne a odszkodowanie za ograniczenie sposobu korzystania z nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 czerwca 2022 r., sygn. akt: I OSK 1077/19:
„Skoro ustalono i wypłacono, na podstawie art. 128 ust. 4 u.g.n., odszkodowanie za szkody spowodowane ograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości na rzecz osoby będącej właścicielem przedmiotowej nieruchomości w dniu wydania decyzji ograniczającej, to nie ma podstaw do wydania decyzji o przyznaniu odszkodowania. Zaspokojenie osoby wywłaszczonej wyklucza dopuszczalność zgłoszenia roszczenia w przyszłości przez następców prawnych osób uprawnionych do odszkodowania.”.
Ulga podatkowa z tytułu odszkodowania za ustanowienie służebności przesyłu – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 kwietnia 2015 r., sygn. akt: II FSK 576/13:
„Przewidziana w art. 21 ust. 1 pkt 120 lit. a u.p.d.o.f. ulga podatkowa z tytułu odszkodowania wypłaconego, na podstawie wyroków sądowych i zawartych umów (ugód), posiadaczom gruntów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, z tytułu ustanowienia służebności gruntów, przysługuje także z tytułu ustanowienia służebności przesyłu jako odmiany służebności gruntowej.”.
Dopuszczalność występowania z wnioskiem o odszkodowanie za wywłaszczenie nieruchomości przez następców prawnych właściciela wywłaszczonej nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 lutego 2021 r., sygn. akt: I OSK 2492/20:
„Stanowisko odmawiające spadkobiercom prawa dochodzenia odszkodowania za wywłaszczenie nieruchomości wyłącznie z powodu ujęcia w art. 128 ust. 1 u.g.n. jedynie właściciela wywłaszczonej nieruchomości jako osoby uprawnionej do złożenia wniosku o odszkodowanie oraz braku przepisu wyraźnie dopuszczającego sukcesję tego roszczenia, nie jest uprawnione.”.
Odszkodowanie z tytułu ustanowienia służebności gruntowej – ulga podatkowa – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 29 maja 2014 r., sygn. akt: II FSK 1594/12:
„Przewidziana w art. 21 ust. 1 pkt 120 lit. a u.p.d.o.f. ulga podatkowa z tytułu odszkodowania wypłaconego, na podstawie wyroków sądowych i zawartych umów (ugód), posiadaczom gruntów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, z tytułu ustanowienia służebności gruntów, przysługuje także z tytułu ustanowienia służebności przesyłu jako odmiany służebności gruntowej.”.
Odszkodowanie z tytułu obniżenia wartości nieruchomości a ulga podatkowa – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 czerwca 2016 r., sygn. akt: II FSK 1403/14:
„Przewidziane w art. 143 ust. 2 u.g.n. zwolnienie podatkowe z tytułu odszkodowania wypłaconego, na podstawie wyroków sądowych i zawartych umów (ugód), posiadaczom gruntów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, z tytułu ustanowienia służebności gruntowej, przysługuje także z tytułu ustanowienia służebności przesyłu, jako odmiany służebności gruntowej.
(…)
Służebnością przesyłu jest obciążenie nieruchomości na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1 k.c., prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w ograniczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń. Służebność przesyłu, jako ograniczone prawo rzeczowe, staje się składnikiem przedsiębiorstwa w rozumieniu podmiotowym (art. 551 k.c.). Ponadto, służebność przesyłu – jako szczególny rodzaj służebności gruntowej – może być przedmiotem zasiedzenia. Wskazane wyżej cechy służebności przesyłu, jakkolwiek różniące się w pewnym zakresie od służebności gruntowych, pozwalają na stwierdzenie, że stanowią one odmianę służebności gruntowych i ze względu na swoją konstrukcję służą w korzystaniu przez przedsiębiorców z cudzej nieruchomości w celu wybudowania i eksploatacji urządzeń przesyłowych.
(…)
Naczelny Sąd Administracyjny nie podziela stanowiska organu interpretacyjnego, że odszkodowanie z tytułu obniżenia wartości nieruchomości stanowi świadczenie różne od odszkodowania z tytułu ustanowienia służebności przesyłu i w związku z tym nie korzysta ze zwolnienia, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 120 lit. a u.p.d.o.f.
(…)
Użyty w art. 21 ust. 1 pkt 120 lit. a u.p.d.o.f. ogólny zwrot legislacyjny „odszkodowanie wypłacone” nie pozwala przyjąć, że regulowana tym przepisem ulga podatkowa nie dotyczy świadczenia rekompensującego szkodę rzeczywistą. W efekcie nie znajduje uzasadnienia wyłączenie z zakresu ulgi podatkowej świadczeń odszkodowawczych z tytułu obniżenia wartości nieruchomości.”.
Zwolnienie z podatku odszkodowania za obniżenie wartości nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 marca 2017 r., sygn. akt: II FSK 248/15:
„Kwota określona w umowie o ustanowienie służebności przesyłu jako odszkodowanie za obniżenie wartości nieruchomości, podlega zwolnieniu z opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych na mocy art. 21 ust. 1 pkt 120 u.p.d.o.f.”.
Zwolnienie z podatku odszkodowania za obniżenie wartości nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 marca 2017 r., sygn. akt: II FSK 756/15 oraz
II FSK 508/15:
„Przyznane odszkodowanie z tytułu obniżenia wartości nieruchomości w związku z lokalizacją linii elektroenergetycznej bezpośrednio związane jest z ustanowieniem służebności przesyłu. Tym samym, bez wątpienia jest to odszkodowanie z tytułu ustanowienia tej służebności, a zatem mieści się ono w dyspozycji przepisu art. 21 ust. 1 pkt 120 u.p.d.o.f.”.
Odszkodowania za wywłaszczone nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 listopada 2017 r., sygn. akt: I OSK 793/17:
„Osobą uprawnioną do żądania odszkodowania za wywłaszczenie – w tym także za szczególną jego postać przewidzianą w art. 124 u.g.n., a jeszcze wcześniej m.in. w art. 35 ustawy 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości – jest „osoba wywłaszczona” (art. 128 ust. 1 u.g.n.), czyli podmiot będący właścicielem nieruchomości w dacie dokonywania jej wywłaszczenia. Poza tym, na zasadach ogólnych, także jego następca prawny na mocy sukcesji uniwersalnej, a więc przede wszystkim spadkobierca poprzedniego właściciela będącego osobą fizyczną. Taki krąg podmiotów legitymowanych, jest generalnie charakterystyczny dla żądań (roszczeń) powstających w związku z wywłaszczeniem nieruchomości.”.
Posiadanie gruntów rolnych jako przesłanka zwolnienia z podatku dochodowego odszkodowania wypłaconego z tytułu ustanowienia służebności przesyłu – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 21 września 2016 r., sygn. akt: II FSK 2526/14:
„Podatnik, który podarował grunty rolne, a następnie otrzymał odszkodowanie z tytułu ustanowienia na tym terenie służebności przesyłu, musi zapłacić podatek.”.
Odmowa ustalenia odszkodowania za zajęcie nieruchomości pod drogę publiczną – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 grudnia 2018 r., sygn. akt: I OSK 3090/15:
„Art. 129 ust. 5 u.g.n. stwarza możliwość zrealizowania obowiązku wypłaty odszkodowania w takich przypadkach, gdzie przewidziane przez akt normatywny będący podstawą wywłaszczenia odszkodowanie nie zostało ustalone, a mamy do czynienia z wywłaszczeniem w rozumieniu obecnej Konstytucji RP oraz obecnie obowiązujących przepisów o wywłaszczeniu.”.
Ustalenie odszkodowania za wywłaszczenie własności nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 maja 2019 r., sygn. akt: I OSK 993/19:
„Przepis art. 129 ust. 5 pkt 3 u.g.n. uprawnia starostę do wydania odrębnej decyzji o ustaleniu odszkodowania, w związku z uprzednim wydaniem wobec nieruchomości decyzji wywołującej skutek ograniczenia praw, które do niej przysługiwały. Skutek tej decyzji w postaci ograniczenia prawa należy odnieść do podmiotu tego prawa ustalonego w czasie wydania tej decyzji.”.
Odróżnienie służebności przesyłu od zezwolenia na ograniczenie sposobu korzystania z nieruchomości. Obowiązek przeprowadzenia negocjacji w przedmiocie ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości. Pojęcie negocjacji na tle art. 124 ust. 3 u.g.n. – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 18 czerwca 2020 r., sygn. akt: I OSK 1439/19:
„Wniosek składany w trybie art. 124 ust. 1 u.g.n. muszą poprzedzać rzeczywiste negocjacje, a nie tylko jednostronna propozycja dotycząca treści proponowanej umowy. Pod pojęciem negocjacji należy zatem rozumieć, sytuację, w której – jak powszechnie przyjmuje się w doktrynie prawa cywilnego – strony uzgadniają treść poszczególnych postanowień, to jest niejako „wypracowywują” kształt przyszłego porozumienia.
(…)
Należy odróżnić służebność przesyłu od zezwolenia na ograniczenie sposobu korzystania z nieruchomości. Obie instytucje prawa, wprawdzie mają cel zbliżony, ale stanowią zupełnie odrębne regulacje prawne. Służebność przesyłu jest ograniczonym prawem rzeczowym, które ustanawia się albo umową, albo na drodze sądowej, zaś zezwolenie ograniczające sposób korzystania z nieruchomości jest rodzajem wywłaszczenia dokonywanego na drodze administracyjnej. Inne zatem są przesłanki oraz tryby powstania powyższych praw. Z tego powodu nie można utożsamiać negocjacji dotyczących ustanowienia służebności przesyłu, z negocjacjami, które powinny poprzedzać wystąpienie z wnioskiem a następnie wydanie decyzji ograniczającej prawo własności nieruchomości.”.
VAT od służebności przesyłu na gruntach gospodarstwa rolnego – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 15 listopada 2018 r., sygn. akt: I FSK 1401/18:
„Jeżeli służebność przesyłu została ustanowiona na nieruchomościach wchodzących w skład gospodarstwa rolnego prowadzonego przez skarżącą (czynnego podatnika VAT) i jej męża, w wyniku czego skarżąca wraz z mężem zobowiązali się do powstrzymywania się od uprawy gruntu w ramach prowadzonej działalności gospodarczej na obszarze objętym umową w sposób ciągły, ustanowienie służebności przesyłu wiązało się m.in. z brakiem możliwości rolniczego wykorzystania nieruchomości oraz obniżenia przychodów z produkcji rolnej – za które skarżącej przysługiwało jednorazowe „odszkodowanie”, co przeczy stanowisku skarżącej, o braku związku dokonanej transakcji z prowadzoną działalnością gospodarczą, to zostały spełnione przesłanki uznania ustanowienia służebności przesyłu za transakcję dokonaną w ramach prowadzonej przez skarżącą działalności gospodarczej.”.
Wydanie decyzji o odszkodowaniu w przypadku, gdy nastąpiło pozbawienie praw do nieruchomości bez ustalenia odszkodowania – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 września 2020 r., sygn. akt: I OSK 251/20:
„Przepis art. 129 ust. 5 pkt 3 u.g.n. daje podstawę do wydania decyzji o odszkodowaniu w przypadku, gdy nastąpiło pozbawienie praw do nieruchomości bez ustalenia odszkodowania, a obowiązujące przepisy przewidują jego ustalenie. Przepis ten ma charakter blankietowy w tym znaczeniu, że wymaga każdorazowo identyfikacji obowiązujących przepisów przewidujących odszkodowanie za określoną formę pozbawienia (ograniczenia) praw do nieruchomości. Przeprowadzenie przez teren działki ciągu kanalizacji deszczowej odpowiada ograniczeniu sposobu korzystania z nieruchomości regulowanemu w aktualnym stanie prawnym w art. 124 u.g.n., odszkodowanie ustalane w trybie administracyjnym z tego tytułu przewidują przepisy art. 128 ust. 4 u.g.n. i art. 129 ust. 5 pkt 1 u.g.n. Odszkodowanie za szkody i zmniejszenie wartości nieruchomości przysługuje jednak, zgodnie z art. 128 ust. 4 u.g.n., w przypadkach, o jakich mowa w art. 124 u.g.n., który reguluje administracyjny tryb ingerencji w prawo własności poprzez udzielenie administracyjnej zgody na założenie ciągów i urządzeń przesyłowych.”.
Zakres odpowiedzialności odszkodowawczej za czasowe zajęcie nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 15 grudnia 2017 r., sygn. akt: I OSK 1496/17:
„Przepis art. 128 ust. 4 u.g.n. nie umożliwia ustalenia odszkodowania za szkody powstałe na nieruchomości przed okresem jej czasowego zajęcia i po nim, z wyjątkiem szkód powstałych na skutek prowadzonych po tym okresie działań zmierzających do przywrócenia stanu nieruchomości sprzed jej zajęcia. Szkody powstałe przed czasowym zajęciem nieruchomości lub po nim mogą być rozliczane w trybie cywilnoprawnym – na podstawie umowy lub dochodzone przed sądem cywilnym.”.
Wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości jako niezwolnione z PIT – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 czerwca 2019 r., sygn. akt: II FSK 1685/17:
„Kwota z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości nie może być uznana za zadośćuczynienie.”.
Prawo do odszkodowania w obrocie cywilnoprawnym – postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12 lipca 2017 r., sygn. akt: I OSK 274/17:
„Prawo do odszkodowania wynikające z art. 128 ust. 1 i 4 u.g.n. może być przedmiotem obrotu cywilnoprawnego. Cechą każdego odszkodowania jest jego cywilnoprawny charakter. Właściwość ta jest wpisana w naturę odszkodowania, a więc jest immanentnie z nią związana. Prezentowanie odmiennego stanowiska narusza art. 509 k.c., w świetle którego przelew jest umową, mocą której wierzyciel przenosi wierzytelność na osobę trzecią. Zamierzonym skutkiem zawarcia umowy przelewu będzie utrata wierzytelności przez cedenta i uzyskanie jej przez cesjonariusza. Jest to przykład sukcesji singularnej o translatywnym charakterze. Z art. 509 k.c. jednoznacznie wynika, że wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa.
(…)
Skoro prawo cywilne (art. 509 k.c. i następne) przewiduje możliwość zbycia roszczenia o odszkodowanie, to nabywca takiego roszczenia ma prawo domagać się uzyskania decyzji administracyjnej w tym zakresie. Nabywca roszczenia może w takim postępowaniu uzyskać konkretne korzyści prawne, albo może być ich pozbawiony, jednakże dopiero po skonkretyzowaniu ich w ostatecznej decyzji administracyjnej. Nie ma przy tym istotnego znaczenia okoliczność, że art. 509 k.c. normuje prawa obligacyjne, a nie rzeczowe, skoro wiąże się bezpośrednio z sytuacją prawną nabywcy roszczenia, kształtowaną decyzją administracyjną.”.
Ustalenie i wypłata odszkodowania w związku z remontem linii energetycznej przebiegającej przez nieruchomość – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 października 2017 r., sygn. akt: I OSK 611/17:
„Przepis art. 129 ust. 5 pkt 3 u.g.n. ma charakter procesowy i nie jest samoistną podstawą do ustalenia odszkodowania.”.
Bezumowne (samowolne) korzystanie z obcej nieruchomości przez przedsiębiorstwo ciepłownicze oraz ustanowienie służebności przesyłu w podatku od towarów i usług – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 2 kwietnia 2014 r., sygn. akt: I FSK 689/13:
„Zdarzenie w postaci bezumownego (samowolnego) korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorstwo ciepłownicze, trwające do momentu ustanowienia służebności przesyłu, nie może być uznane za świadczoną przez właściciela tej nieruchomości usługę w rozumieniu art. 8 ust. 1 pkt 2 u.p.t.u.
(…)
Skoro nawet przymusowe wywłaszczenie nieruchomości jest czynnością podlegającą opodatkowaniu podatkiem VAT, to elementy niejako wymuszające zawarcie umowy o ustanowienie służebności przesyłu, nie mogły prowadzić do zaakceptowania tych zapatrywań i uznania, że podmiot ten nie świadczył usługi.
(…)
Wypłacona jednorazowa kwota za przyszły okres korzystania z jego nieruchomości stanowi świadczenie wzajemne ze strony podmiotu z tytułu ustanowienia na jego rzecz służebności przesyłu. W ujęciu podatku VAT kwota ta jest wynagrodzeniem za usługę, a nie rekompensatą za zmniejszenie wartości nieruchomości z powodu umiejscowienia na niej rurociągu. Przesądza także o istnieniu cechy odpłatności przy świadczeniu usługi, stanowiąc wraz z nią przedmiot opodatkowania podatkiem VAT, wymieniony w art. 5 ust. 1 pkt 1 u.p.t.u.
(…)
Jakkolwiek odpłatne ustanowienie w drodze umowy służebności przesyłu mieści się w pojęciu świadczenia usługi, w rozumieniu art. 8 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 5 ust. 1 pkt 1 u.p.t.u., to jednak do jej opodatkowania niezbędne jest, aby podmiot świadczący taką usługę działał w charakterze podatnika podatku VAT, o którym mowa w art. 15 ust. 1 i ust. 2 u.p.t.u., w odniesieniu do tej właśnie czynności opodatkowanej.”.
Podmioty uprawnione do odszkodowania na podstawie art. 129 ust. 5 pkt 3 u.g.n. – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 11 grudnia 2019 r., sygn. akt: I OSK 3110/18:
„Podmiotami uprawnionymi do odszkodowania na podstawie art. 129 ust. 5 pkt 3 u.g.n. są jedynie osoby wywłaszczone oraz ich sukcesorzy pod tytułem uniwersalnym, a nie syngularnym.”.
Podatnik podatku od nieruchomości obciążonej służebnością przesyłu – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 maja 2020 r., sygn. akt: II FSK 2420/19:
„Operatorom sieci elektroenergetycznych na podstawie umów ustanawiających służebność przesyłu nie tylko nie można przypisać statusu posiadacza samoistnego, ale nawet statusu posiadacza zależnego, bowiem na ich podstawie przedsiębiorstwa te uzyskały jedynie uprawnienie do „korzystania z rzeczy”, a nie „władztwo nad rzeczą”.”.
Przychód z tytułu ustanowienia nieodpłatnej służebności przesyłu – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 sierpnia 2019 r., sygn. akt: II FSK 3396/17:
„Trudno mówić o „wzbogaceniu” przedsiębiorcy w rozumieniu art. 12 ust. 1 pkt 2 u.p.d.o.p., skoro ustanowienie służebności jest konieczne dla zapewnienia właściwego korzystania z urządzeń.”.
Pojęcie otrzymanych nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie rzeczy lub praw – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 kwietnia 2013 r., sygn. akt: II FSK 1716/11:
„Użyte w art. 12 ust. 1 pkt 2 u.p.d.o.p. określenie „otrzymane nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie rzeczy lub praw” należy rozumieć, jako niewywołujące przychodu w sytuacji, gdy czynność prawna jest ze swej istoty zawsze nieodpłatna (nabycie następuje w drodze zasiedzenia służebności przesyłu lub gdy podatnik, korzystając z zasady swobody umów i kształtowania swej sytuacji prawnej, dokonuje czynności prawnej nieodpłatnie, w drodze umowy lub ugody sądowej). Przychód zaś powstawałby w takich przypadkach, gdy podatnik zmieniając charakter czynności prawnej odpłatnej, dokonuje jej jako nieodpłatnej.”.
Zmniejszenie wartości nieruchomości, o którym mowa w art. 128 ust. 4 u.g.n. a ograniczenie możliwości inwestycyjnych wynikających ze wskazań miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 czerwca 2018 r., sygn. akt: I OSK 141/18:
„Zmniejszenie wartości nieruchomości, o którym mowa w art. 128 ust. 4 u.g.n. nie powinno być utożsamiane z ograniczeniem możliwości inwestycyjnych wynikających ze wskazań miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.”.
Prowadzenie rokowań w celu ograniczenia właściciela w korzystaniu przez niego z nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 15 marca 2023 r., sygn. akt: I OSK 328/22:
„Przedstawienie współwłaścicielkom propozycji zawarcia ze skarżącą Spółką umowy służebności przesyłu, nie spełniało wymogu przeprowadzenia rokowań, o których mowa w art. 124 ust. 3 u.g.n.
(…)
Ustawa o gospodarce nieruchomościami nie precyzuje, w jakiej formie mają być przeprowadzone przedmiotowe rokowania, ale skoro ustawa ta nie zawiera definicji owych rokowań a pojęcie to niewątpliwie jest instytucją prawa cywilnego, to winna być ona wykładana zgodnie z treścią art. 72 § 1 k.c. Przepis ten zaś stanowi, że jeżeli strony prowadzą negocjacje (rokowania) w celu zawarcia oznaczonej umowy, umowa zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji. Podkreślić także należy, że kodeks cywilny przeciwstawia sobie dwa sposoby zawarcia umowy to jest: w wyniku przeprowadzenia negocjacji i na skutek przyjęcia oferty (art. 66 § 1 k.c.). Zastosowanie więc przez ustawodawcę w art. 124 ust. 3 u.g.n. wymogu by udzielenie zezwolenia, o którym mowa w art. 124 ust. 1 u.g.n., poprzedzały rokowania a nie np. złożenie przez inwestora właścicielowi nieruchomości oferty, musi być rozumiane precyzyjnie. Powyższe oznacza zatem, że wniosek składany w tym trybie muszą poprzedzać rzeczywiste negocjacje, a nie tylko – w zasadzie – jednostronna propozycja dotycząca treści proponowanej umowy. Pod pojęciem negocjacji należy więc rozumieć, sytuację, w której – jak powszechnie przyjmuje się w doktrynie prawa cywilnego – strony uzgadniają treść poszczególnych postanowień, to jest niejako „wypracowywują” kształt przyszłego porozumienia.
(…)
Unormowanie zawarte w art. 124 u.g.n., który generalnie stanowi podstawę do ograniczenia prawa własności, mimo wszystko ma na celu jednak jego ochronę, to wykładnia tego unormowania, określającego szczegółowo procedurę ograniczającą prawo własności, musi być dokonywana w sposób ścisły. W związku z tym nie można się było zgodzić z twierdzeniem skarżącej kasacyjnie, iż takim przypadku wystarczało tylko by inwestor „zainicjował” owe rokowania i że to on określał ich treść. Wprawdzie bowiem strony same decydowały o czasie, przeznaczonym na negocjacje i o treści konkretnych propozycji, tym niemniej rokowania musiały uwzględniać: po pierwsze, zagadnienie zgody właściciela nieruchomości na wykonanie prac, o których mowa w art. 124 ust. 1 u.g.n., a po drugie, umożliwiać mu wyrażenie zgody tylko na wykonanie tych jedynie prac.
(…)
Ustanowienie służebności przesyłu jak i wydanie zezwolenia, o którym mowa w art. 124 § 1 u.g.n., mają wprawdzie zbliżony cel, ale stanowią zupełnie odrębne regulacje prawne. Służebność przesyłu jest ograniczonym prawem rzeczowym, które ustanawia się albo umową, albo na drodze sądowej, zaś zezwolenie ograniczające sposób korzystania z nieruchomości jest rodzajem wywłaszczenia, dokonywanego na drodze administracyjnej. Inne zatem są przesłanki oraz tryby powstania powyższych praw. Z tego powodu nie można było utożsamiać negocjacji, dotyczących ustanowienia służebności przesyłu z negocjacjami, które powinny poprzedzać wystąpienie z wnioskiem a następnie wydanie decyzji ograniczającej prawo własności nieruchomości.”.
Zaniechanie wystąpienia przez sąd do organizacji zawodowej rzeczoznawców o dokonanie oceny operatu. Zarzut naruszenia zasady bezstronności przez rzeczoznawcę – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 sierpnia 2019 r., sygn. akt: I OSK 2541/17:
„Naruszenie zasady bezstronności jest poważnym zarzutem mogącym rodzić odpowiedzialność zawodową na podstawie art. 178 ust. 1 u.g.n., nie stanowi jednak samodzielnej podstawy do kwestionowania prawidłowości sporządzenia operatu w zakresie doboru nieruchomości do porównania, w tym zakresie konieczne jest bowiem odwołanie się do szczegółowych zasad sporządzania wyceny dla określonego celu.
(…)
Sąd administracyjny nie prowadzi w sprawie administracyjnej postępowania dowodowego i nie można mu stawiać zarzutu naruszenia art. 157 u.g.n. przez zaniechanie wystąpienia do organizacji zawodowej rzeczoznawców o dokonanie oceny operatu.
(…)
Zarzut niedostatecznego rozważenia zarzutów skargi nie może być podnoszony poprzez powołanie art. 3 § 2 pkt 1 p.p.s.a.”.
Przeprowadzenie rokowań jako warunek dopouszczalności zainicjowania trybu administracyjnego zajęcia nieruchomości w celu realizacji inwestycji, o której mowa w art. 124 ust. 1 u.g.n. – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 lutego 2024 r., sygn. akt: I OSK 2091/22:
„Dla możliwości zainicjowania trybu administracyjnego zajęcia nieruchomości w celu realizacji inwestycji, o której mowa w art. 124 ust. 1 u.g.n. decydujące jest zainicjowanie rokowań, co do możliwości przeprowadzenia inwestycji na spornej nieruchomości i ich zakończenie w sposób uniemożliwiający polubowne przeprowadzenie inwestycji.
(…)
Przepis art. 124 ust. 3 u.g.n. nie wprowadza żadnych szczegółowych wymogów ani reguł co do formy i treści rokowań, co oznacza, że o formie i charakterze rokowań decyduje sam inwestor. Na gruncie powołanego przepisu ważne jest jedynie, aby obowiązek zainicjowania takich rokowań został dochowany. Rokowania mogą zostać zakończone w dowolnym czasie, w tym w momencie, gdy jedna ze stron uzna, że nie ma szans na wypracowanie porozumienia.
(…)
Przedstawienie w ramach rokowań propozycji ustanowienia na rzecz inwestora służebności przesyłu nie może być uznane za spełnienie wymogu przeprowadzenia rokowań, o których mowa w art. 124 ust. 3 u.g.n. Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym ustanawianym w trybie przewidzianym przepisami prawa cywilnego zaś zezwolenie ograniczające sposób korzystania z nieruchomości jest rodzajem wywłaszczenia. Oba te tytuły prawne łączy jednak to, że na ich podstawie określony podmiot może korzystać z nieruchomości niebędącej jego własnością. Uzyskanie jednego z tych tytułów wyłącza potrzebę uzyskiwania drugiego. Jeżeli przedstawiona przez potencjalnego inwestora propozycja zawarcia umowy ustanowienia służebności nie doprowadziła do zawarcia umowy powstaje potrzeba uzyskania decyzji zezwalającej na zajęcie nieruchomości, gdyż rokowania mające na celu zrealizowanie inwestycji na cudzym gruncie nie doprowadziły do oczekiwanego skutku.”.
Podważenie prawidłowości sporządzenia operatu szacunkowego – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 lutego 2023 r., sygn. akt: I OSK 2893/19:
„Dowód z opinii biegłego sporządzany jest wyłącznie na żądanie organu prowadzącego postępowanie. Tym samym za tego rodzaju dowody nie mogą być uznane opracowania sporządzone na zamówienie strony, nawet gdyby były sporządzone przez osoby posiadające wymagane wiadomości specjalne. Jeżeli zatem intencją skarżącej było podważenie prawidłowości sporządzenia operatu szacunkowego, to w ślad za sądem pierwszej instancji wskazać należy, że służy temu tryb uregulowany w art. 157 u.g.n., tj. tryb oceny prawidłowości sporządzenia operatu szacunkowego przez organizację zawodową rzeczoznawców majątkowych, z którego skarżąca nie skorzystała pomimo przysługiwania jej w tym zakresie uprawnienia.”.
Właściwe umocowanie osób reprezentujących strony w postępowaniu w sprawie ograniczenia korzystania z nieruchomości – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 maja 2023 r., sygn. akt: I OSK 2176/22:
„Art. 124 ust. 1 u.g.n. może mieć zastosowanie jedynie w przypadku, gdy zostały spełnione wszystkie przesłanki w nim wskazane, tj. cel ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości musi być celem publicznym, ograniczenie sposobu korzystania z nieruchomości musi nastąpić zgodnie z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku braku planu, zgodnie z decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, a także brak jest zgody właściciela nieruchomości na przeprowadzenie inwestycji.
(…)
Postępowanie dowodowe prowadzone przez organ na podstawie art. 124 u.g.n., sprowadza się do ustalenia konieczności realizacji inwestycji celu publicznego w oparciu o art. 124 ust. 1 u.g.n., zgodnie z treścią aktów planistycznych (tj. miejscowego planu zagospodarowania terenu lub decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego), oraz ustalenia faktu poprzedzenia wniosku o zezwolenie rokowaniami prowadzonymi z właścicielami nieruchomości, zakończonymi niepowodzeniem.
(…)
Jednym z podstawowych wymogów formalnych rokowań jest należyta reprezentacja uczestniczących w nich stron (właściwe umocowanie osób reprezentujących strony). Przedmiotem rokowań jest ustalenie wszystkich istotnych elementów przyszłej umowy w zakresie dysponowania przez inwestora nieruchomością. Jednym z tych istotnych elementów jest niewątpliwie wysokość wynagrodzenia lub odszkodowania, które inwestor zobowiązuje się wypłacić właścicielowi nieruchomości. Jeżeli zatem w zamyśle docelowo rokowania mają lub mogą się zakończyć osiągnięciem porozumienia także w zakresie wysokości wynagrodzenia lub odszkodowania, a wynik tych negocjacji jest dla inwestora wiążący, to po jego stronie już w momencie osiągnięcia konsensusu powstaje zobowiązanie (dochodzi do zaciągnięcia zobowiązania). Z tych względów osoba lub osoby reprezentujące w toku rokowań inwestora powinny legitymować się stosownym umocowaniem, to znaczy umocowaniem do zaciągania zobowiązań finansowych w imieniu mocodawcy.”.
Korzystanie z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym służebności przesyłu w dobrej wierze a uprawnienie właściciela nieruchomości do wynagrodzenia. Sposób rozumienia pojęcia wynagrodzenia na gruncie k.c. Kryteria ustalania wysokości wynagrodzenia za obciążenie nieruchomości służebnością przesyłu. Wymóg indywidualizowania wynagrodzenia za obciążenie nieruchomości służebnością przesyłu – postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2013 r., sygn. akt: IV CSK 317/12:
„Korzystanie z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym służebności przesyłu, nawet realizowane w dobrej wierze, nie wyłącza – o ile nie uczynią tego strony – uprawnienia właściciela do żądania wynagrodzenia. Posiadanie w zakresie służebności nie jest posiadaniem samoistnym, lecz zależnym, oceniane musi być zatem według reguł dotyczących prawa, któremu ten stan faktyczny odpowiada (art. 230 k.c.).
(…)
Kontekst, w jakim ustawodawca odwołuje się do pojęcia „wynagrodzenie” wskazuje na to, że w pierwszej kolejności ma ono odpowiadać wartości świadczenia spełnionego na rzecz strony obowiązanej do jego zapłaty lub korzyści, którą obowiązany uzyskał w związku ze świadczeniem spełnionym wzajemnie, co nie oznacza, że nie może ono odpowiadać wysokości uszczerbku w majątku uprawnionej osoby, o ile tylko powstaje on w związku z sytuacją rodzącą obowiązek zapłaty. Niezapłacenie wynagrodzenia w tych relacjach, w których zasadnie go zażądano prowadzi do zachwiania równowagi ekonomicznej między stronami, gdyż ten, kto nie zapłacił wynagrodzenia za spełnione na jego rzecz świadczenie lub prawo, z którego skorzystał, uzyskuje korzyść kosztem majątku uprawnionego do wynagrodzenia.
(…)
Jeśli wysokości wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu nie rozważa się z perspektywy korzyści czerpanych z wykorzystania cudzej nieruchomości przez przedsiębiorcę, który sprzedaje energię lub świadczy inne usługi przy jej wykorzystaniu w większym lub mniejszym rozmiarze, to pozostaje ocenić je z perspektywy interesów ekonomicznych właściciela nieruchomości obciążonej. Płatne jednorazowo wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu powinno stanowić ekwiwalent wszystkich korzyści, których właściciel nieruchomości zostanie pozbawiony w związku z jej obciążeniem. Powinno ono też pokryć wszystkie niedogodności, jakie w przyszłości dotkną właściciela obciążonej nieruchomości w związku z ustanowieniem służebności.
(…)
Wynagrodzenie za obciążenie nieruchomości służebnością przesyłu musi być indywidualizowane, stosownie do doniosłych dla jego określenia okoliczności konkretnego przypadku. Brak jest podstaw do twierdzenia, że wynagrodzenie to nie może być obliczone na podstawie różnicy między wartością nieruchomości bez obciążenia oraz wartością tej samej nieruchomości z obciążeniem spowodowanym ustanowieniem określonej służebności. Nie ma żadnych przeszkód, by wynagrodzenie za ustanowioną służebność, zarówno ustalone przez strony umownie, jaki i określone orzeczeniem sądu, kompensowało właścicielowi ten uszczerbek w jego majątku, który jest konsekwencją obniżenia się wartości nieruchomości, jako składnika jego majątku w związku z jej obciążeniem służebnością.”.
Dyrektywy oceny dowodu z operatu szacunkowego w postępowaniu dotyczącym ustalenia odszkodowania za szkody wynikłe z ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości. Ustalenie wysokości odszkodowania na podstawie art. 128 ust. 4 u.g.n. – wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 27 czerwca 2017 r., sygn. akt: II SA/Bk 224/17:
„Operat szacunkowy jest istotnym dowodem w sprawie dotyczącej ustalenia odszkodowania za szkody wynikłe z ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości. Jest to dowód z opinii biegłego, który podlega ocenie jak każdy inny dowód w sprawie, z tym jednak zastrzeżeniem, że ani organ, ani sąd administracyjny nie mogą ingerować w merytoryczną część operatu, gdyż nie dysponują wiadomościami specjalnymi, które posiada biegły. Rzeczą organów jest zbadanie czy operat szacunkowy został sporządzony zgodnie z przepisami, czy opiera się na prawidłowych danych dotyczących szacowanej nieruchomości oraz czy jest logiczny i zupełny. Jest to ważny element zebrania, rozpatrzenia i oceny dowodu w postaci takiego operatu (art. 77 § 1 k.p.a. i art. 80 k.p.a.).
(…)
Organ nie jest zobligowany do analizowania prawidłowości zastosowanych rozwiązań merytorycznych w zakresie zasad sztuki szacowania – sposobu analizy rynku i doboru nieruchomości do porównań, wypracowanych w praktyce szacowania przez środowisko rzeczoznawców, ponieważ nie są to zagadnienia unormowane w przepisach prawa powszechnie obowiązującego, ale wiadomości specjalne rzeczoznawcy majątkowego (wiedza branżowa). Bez stosownego przeciwdowodu, nie jest możliwe kwestionowanie przyjętych do porównań nieruchomości podobnych.
(…)
Odszkodowanie z mocy art. 128 ust. 4 u.g.n. powinno odpowiadać tylko wartości poniesionych szkód, a ponadto, jeżeli wskutek tych zdarzeń zmniejszy się wartość nieruchomości, odszkodowanie powiększa się o kwotę odpowiadającą temu zmniejszeniu. W postępowaniu administracyjnym szkoda nie może być wyliczana w ten sam sposób jak wyliczane jest wynagrodzenie w postępowaniu cywilnym w sytuacji ustanowienia służebności przesyłu. Odszkodowanie administracyjne nie obejmuje więc m.in. rekompensaty za zgodę właściciela na funkcjonowanie linii energetycznej, z tytułu wpisania obciążenia do księgi wieczystej, czy też z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości.
(…)
Należy odróżnić ocenę wiarygodności dowodowej operatu szacunkowego od oceny prawidłowości tego operatu, która należy do organizacji zawodowej rzeczoznawców majątkowych. Podważenie m.in. prawidłowości zastosowanych w operacie szacunkowym współczynników korygujących mogłoby nastąpić w ramach oceny dokonywanej przez organizację zawodową rzeczoznawców majątkowych. O taką zaś ocenę może wystąpić każdy, gdyż przepis art. 157 u.g.n. nie ogranicza strony postępowania w możliwości zwrócenia się do organizacji zawodowej rzeczoznawców z wnioskiem o dokonanie oceny kwestionowanego operatu.”.
Wartość dowodowa operatu szacunkowego przy ustalaniu odszkodowania za zmniejszenie wartości nieruchomości wynikłe z ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości. Ocena formalna i ocena wartości dowodowej operatu szacunkowego przez organ lub sąd – wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie z dnia 19 października 2017 r., sygn. akt: II SA/Sz 819/17:
„Istotnym dowodem w sprawie dotyczącej ustalenia odszkodowania za zmniejszenie wartości nieruchomości wynikłe z ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości jest operat szacunkowy. Jest to dowód z opinii biegłego, który podlega ocenie jak każdy inny dowód w sprawie, z tym jednak zastrzeżeniem, że ani organ, ani sąd administracyjny nie mogą ingerować w merytoryczną treść operatu, gdyż nie dysponują wiadomościami specjalnymi, które posiada biegły. Rzeczą organów jest zbadanie czy operat szacunkowy został sporządzony zgodnie z przepisami, czy opiera się na prawidłowych danych dotyczących szacowanej nieruchomości oraz, czy jest logiczny i zupełny. Jest to ważny element zebrania, rozpatrzenia i oceny dowodu w postaci takiego operatu (art. 77 § 1 k.p.a. i art. 80 k.p.a.).
(…)
Organ bądź sąd powinien dokonać oceny operatu szacunkowego pod względem formalnym, tj. zbadać, czy został on sporządzony i podpisany przez uprawnioną osobę, czy zawiera wymagane przepisami prawa elementy treści, czy nie zawiera niejasności, pomyłek, braków, które powinny zostać sprostowane lub uzupełnione, aby dokument ten miał wartość dowodową. Ocena wartości dowodowej operatów jest możliwa przez organ administracyjny, jak i sąd administracyjny w sytuacji, gdy prosta analiza treści operatu budzi wątpliwości, co do ich spójności, logiczności, zupełności, nieścisłości, pominięciu istotnych dla ustalenia wartości nieruchomości elementów. Jedynie w takiej sytuacji, prawidłowo pod względem formalnym sporządzony operat, może budzić uzasadnione wątpliwości i wymagać wyjaśnienia.”.
Wpływ przeznaczenia nieruchomości dla ustalenia odszkodowania. Oględziny nieruchomości przez biegłego. Uchybienie terminu do wydania decyzji odszkodowawczej a naliczenie odsetek. Ustalenie wysokości i wypłacenie odszkodowania za nieruchomość – wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 12 czerwca 2017 r., sygn. akt: IV SA/Wa 1808/16:
„Okolicznością o podstawowym znaczeniu dla ustalenia odszkodowania za nieruchomości przejmowane pod drogi ma to, jakie przeznaczenie miała wyceniona nieruchomość w dniu wydania decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej. Jeżeli nieruchomość w tym dniu była przeznaczona pod inwestycję drogową to wycena takiej nieruchomości następuje według zasad określonych w § 36 ust. 4 rozporządzenia z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (Dz. U. Nr 207, poz. 2109). Natomiast, gdy w dniu wydania decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej wyceniona nieruchomość nie była przeznaczona pod inwestycję drogową, to wycenę należy oprzeć na przepisie § 36, ale ust. 3 powołanego rozporządzenia.
(…)
W sytuacji, gdy wartość nieruchomości jest określana przez biegłego, polemika strony skarżącej z przyjętą metodologią i wkraczanie w wiadomości specjalne przez osobę nieposiadającą jakichkolwiek kwalifikacji w tej materii, musi być oceniane przez sąd ze szczególną ostrożnością. Samo bowiem subiektywne przekonanie – osób zainteresowanych uzyskaniem jak najwyższego odszkodowania – o nieprawidłowości sporządzonej w tym celu wyceny, jest niewystarczające dla skutecznego podważenia wiarygodności operatu, jeżeli nie jest potwierdzone obiektywnie weryfikowalnymi dowodami.
(…)
Biegły dokonując oględzin na potrzeby sporządzenia operatu nie jest zobowiązany i uprawniony do zawiadamiania o nich stron postępowania.
(…)
Wydanie decyzji odszkodowawczej z uchybieniem terminu, o którym mowa w art. 12 ust. 4b ustawy z 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych, nie wiąże się z obowiązkiem naliczenia odsetek w trybie administracyjnym w decyzji ustalającej wysokość odszkodowania.
(…)
Ustawa z 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych jest ustawą szczególną (lex specialis) w stosunku do przepisów u.g.n. Jednakże z art. 12 ust. 5 ustawy z 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych wynika, że do ustalenia wysokości i wypłacenia odszkodowania, o którym mowa w ust. 4a, stosuje się odpowiednio przepisy o gospodarce nieruchomościami, z zastrzeżeniem art. 18. Odesłanie to dotyczy wyłącznie ustalenia wysokości i wypłacenia odszkodowania. Odszkodowanie należy się za nieruchomość rozumianą jako grunt wraz z jego częściami składowymi. Brak jest więc możliwości ustalenia odszkodowania za bezumowne korzystanie z nieruchomości w zakresie służebności przesyłu. Odszkodowanie ustala się wg wartości nieruchomości, a nie szkody, jaką poniosą podmioty wskutek utraty tej nieruchomości. W szczególności utrata dochodów z nieruchomości i spodziewanych zysków nie są objęte dyspozycją art. 128 u.g.n.”.
Brak możliwości przyznania wynagrodzenia za współkorzystanie z obciążonej nieruchomości w przypadku, gdy dochodzi do ograniczenia sposobu korzystania z niej na podstawie art. 124 u.g.n. Niedopuszczalność rozszerzania odszkodowania poza zakres wyznaczony przez art. 128 ust. 4 u.g.n. – wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie z dnia 18 lipca 2023 r., sygn. akt: II SA/Rz 311/23:
„Art. 128 ust. 4 u.g.n. nie przewiduje możliwości przyznania wynagrodzenia za współkorzystanie z obciążonej nieruchomości w przypadku gdy dochodzi do ograniczenia sposobu korzystania z niej na podstawie art. 124 u.g.n. Wynagrodzenie za współkorzystanie z nieruchomości (strefy oddziaływania urządzenia) nie zostało również wymienione w § 43 ust. 3 ww. rozporządzenia, jako jeden z czynników, jakie należy uwzględnić przy obliczaniu zmniejszenia wartości nieruchomości. Możliwość przyznania właścicielowi nieruchomości wynagrodzenia przewidziana jest w ramach służebności przesyłu, jednak jest to odmienna instytucja prawna a zasady dotyczące jej ustanawiania nie mają zastosowania przy ustalaniu odszkodowania za ograniczenie prawa własności na podstawie art. 124 u.g.n.
(…)
Nie jest dopuszczalne rozszerzanie odszkodowania poza zakres wyznaczony przez art. 128 ust. 4 u.g.n. w zw. z § 43 rozporządzenia Rady Ministrów z 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (Dz. U. z 2021 r. poz. 555)w sprawie wyceny nieruchomości. Powołany przepis rozporządzenia wyraźnie określa czynniki, jakie należy wziąć pod uwagę przy określaniu wysokości tego rodzaju odszkodowania. Są to: zmiana warunków korzystania z nieruchomości; zmiana przydatności użytkowej nieruchomości; trwałe ograniczenie w sposobie korzystania z nieruchomości oraz skutki spowodowane obowiązkiem udostępnienia nieruchomości w celu wykonania czynności związanych z konserwacją oraz usuwaniem awarii ciągów, przewodów i urządzeń, o których mowa w art. 124 ust. 1 u.g.n. Rzeczoznawca majątkowy w operacie szacunkowym powinien zatem wskazać, czy względem wycenianej działki zachodzą ograniczenia wskazane w przytoczonej regulacji i ile powinno wynosić odszkodowanie z przyczyn w niej wskazanych.”.
Czynniki wpływające na wysokość wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu – postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2021 r., sygn. akt: II CSKP 141/21:
„Wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu powinno być ustalane każdorazowo indywidualnie i dostosowane do okoliczności, w tym zakresu, charakteru i trwałości obciążenia, jego uciążliwości, wpływu na ograniczenie korzystania przez właściciela, a także zmniejszenia jej wartości. Wskazać trzeba, że wynagrodzenie jest przyznawane jednorazowo za cały okres trwania służebności, a zatem musi uwzględniać wszystkie ograniczenia ponoszone przez właściciela. Posadowienie urządzeń przesyłowych, w tym gazociągu jest zdarzeniem nieodwracalnym w długim okresie czasu. Przewidywany okres trwałości ma wpływ na wysokość odpowiedniego wynagrodzenia. Odpowiednie wynagrodzenie powinno uwzględniać również szerokość strefy kontrolowanej, bo dotyczy ona konkretnej sieci gazociągowej i wyznacza rzeczywisty zakres potrzeb przedsiębiorcy przesyłowego oraz ograniczeń właściciela.”.
Podsumowanie
Przegląd i lektura powyższych tez orzeczniczych pozwala na sformułowanie stwierdzenia, że wielokrotnie stanowiska zaprezentowane przez składy orzekające trafnie i rzeczowo odnoszą się do istotnych kwestii praktycznych związanych z szeroko rozumianą służebnością przesyłu i odszkodowaniem za to prawo w naszym kraju. Kolejne nasze publikacje będą skupione na dalszej analizie syntetycznych tez orzeczniczych, które w naszej ocenie niosą ze sobą ogromną dawkę wiedzy praktycznej i stanowią solidny punkty wyjścia do prowadzenia konstruktywnej polemiki na temat poruszanych zagadnień prawno-podatkowych.