Nature Restoration Law — o czym mówi nowe rozporządzenie unijne?

Eksperckim okiem

Magdalena Pasik, Inżynierka Gospodarki Wodnej oraz Inżynierka Środowiska

Nature Restoration Law (NRL), czyli nowe rozporządzenie unijne, to przełomowy krok w kierunku ochrony i odbudowy europejskich ekosystemów. Uchwalony przez Parlament Europejski 17 czerwca 2024 roku w odpowiedzi na rosnące zagrożenia związane ze zmianami klimatycznymi, degradacją środowiska i utratą bioróżnorodności, Nature Restoration Law ma na celu przywrócenie naturalnych siedlisk oraz poprawę stanu przyrody w krajach członkowskich Unii Europejskiej.

Rozporządzenie to nakłada obowiązki na państwa członkowskie w zakresie rewitalizacji zdegradowanych terenów, ochrony ekosystemów wodnych, lądowych i morskich oraz poprawy stanu populacji dzikich gatunków. Wprowadza również konkretne cele, takie jak odtworzenie zdegradowanych ekosystemów i pełne przywrócenie równowagi ekologicznej do 2050 roku. NRL jest częścią szerszej strategii Europejskiego Zielonego Ładu, której celem jest uczynienie Europy pierwszym kontynentem, który stanie się neutralny klimatycznie.

Wdrożenie NRL niesie ze sobą szereg wyzwań, w tym finansowych i logistycznych. Państwa członkowskie będą musiały znaleźć środki na sfinansowanie projektów rewitalizacyjnych, co może wiązać się z koniecznością przeznaczenia znacznych funduszy publicznych oraz pozyskania wsparcia ze strony sektora prywatnego. Monitorowanie i raportowanie postępów będzie wymagało stworzenia nowych systemów nadzoru i współpracy międzynarodowej. Pomimo tych wyzwań, korzyści płynące z wdrożenia NRL mogą być ogromne – zarówno dla przyrody, jak i dla społeczeństwa. Poprawa stanu ekosystemów przyczyni się do zwiększenia bioróżnorodności, poprawy jakości powietrza i wód oraz wzmocnienia odporności na zmiany klimatyczne, co w dłuższej perspektywie może przynieść znaczne oszczędności i poprawę jakości życia obywateli UE.

Co jednak nowe prawo oznacza w praktyce? W artykule przyjrzymy się bliżej kluczowym założeniom NRL, jego potencjalnym wpływom na różne sektory gospodarki, a także wyzwaniom, jakie niesie za sobą jego wdrożenie. Zastanowimy się również, jak państwa członkowskie — w tym Polska — przygotowują się do realizacji nowych wymogów oraz jakie mogą być długoterminowe korzyści dla środowiska naturalnego i społeczeństwa.

Dlaczego uchwalane jest nowe prawo?

Naukowcy alarmują, że ponad 81% siedlisk przyrodniczych w Unii Europejskiej znajduje się w złym stanie. Postępująca utrata bioróżnorodności stanowi poważne zagrożenie, głównie przez utratę usług ekosystemowych, które środowisko naturalne świadczy ludziom. Do takich usług należą między innymi regulacja jakości powietrza i cyklu wodnego, a także bardziej przyziemne aspekty, takie jak kontrola populacji komarów. Utrata bioróżnorodności wiąże się także z wysokimi kosztami, w tym finansowymi. Degradacja środowiska, niejednokrotnie spowodowana działaniami człowieka, potęguje negatywne skutki zmian klimatycznych, takie jak zwiększone ryzyko ekstremalnych zjawisk pogodowych, w tym susz, wezbrań i powodzi. Dlatego odbudowa zasobów przyrodniczych jest kluczowa w walce z globalnym ociepleniem.

Jakie są założenia Nature Restoration Law?

Nature Restoration Law (NRL) wpisuje się w strategię na rzecz bioróżnorodności do 2030 roku, która stanowi jeden z kluczowych filarów Europejskiego Zielonego Ładu.  Jego głównym celem jest odbudowa co najmniej 20% obszarów morskich i lądowych UE do 2030 roku, a do 2050 roku pełna odbudowa wszystkich ekosystemów wymagających regeneracji. Szczególną uwagę zwraca się na obszary Natura 2000. Rozporządzenie to obejmuje także szeroki zakres ekosystemów, w tym tereny rolnicze i miejskie, mokradła, łąki, lasy, rzeki i jeziora. Działania mają na celu m.in. przywrócenie krajobrazów o wysokiej różnorodności biologicznej, zwiększenie populacji ptaków oraz nawadnianie osuszonych torfowisk.

Prawo przewiduje działania takie jak odbudowa lasów, w tym posadzenie dodatkowych trzech miliardów drzew, oraz przywrócenie co najmniej 25 000 km rzek do stanu swobodnego przepływu do 2030 roku. Celem tych działań jest zapobieganie suszom i powodziom, które coraz bardziej dotykają Polskę (zgodnie z doniesieniami WWF straty spowodowane suszą kosztują Polskę nawet około 6,5 mld zł rocznie!). Państwa członkowskie Unii Europejskiej powinny nadać priorytet działaniom na obszarach Natura 2000. Każdy kraj UE będzie również zobowiązany do opracowania krajowych planów odbudowy, które szczegółowo określą, jak państwa te zamierzają osiągnąć wyznaczone nowym prawem cele. W ramach tych planów państwa muszą odtworzyć co najmniej 30% osuszonych torfowisk do 2030 roku, 40% do 2040 roku i 50% torfowisk do 2050 roku.

Nadrzędnym celem rozporządzenia jest także wspieranie ciągłej, długoterminowej i trwałej odbudowy różnorodnych biologicznie i odpornych ekosystemów na obszarach lądowych i morskich Unii Europejskiej. Ma to na celu odbudowę ekosystemów oraz osiągnięcie celów UE w zakresie łagodzenia zmian klimatu i przystosowania się do nich, a także wypełnienie międzynarodowych zobowiązań Unii.

W zakresie odbudowy ekosystemów rolniczych państwa członkowskie będą musiały wprowadzić środki mające na celu:

• Osiągnięcie na poziomie krajowym wzrostowego trendu co najmniej dwóch z trzech wskaźników w ekosystemach rolniczych:
  • liczebność motyli na obszarach trawiastych,
  • zasoby węgla organicznego w glebach mineralnych gruntów uprawnych,
  • odsetek gruntów rolnych z elementami krajobrazu o wysokiej różnorodności.
• Zwiększenie liczebności pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego o 5% do 2030 roku, 10% do 2040 roku i 15% do 2050 roku (względem poziomu krajowego określonego na pierwszy dzień miesiąca następującego po 12 miesiącach od daty wejścia w życie rozporządzenia).
• Przywrócenie gleb organicznych wykorzystywanych w rolnictwie, będących osuszonymi torfowiskami. Działania te muszą objąć co najmniej:
  • 30% obszarów do 2030 roku, z czego co najmniej 1/4 ma być ponownie nawodniona,
  • 40% obszarów do 2040 roku, z czego co najmniej 1/3 ma być ponownie nawodniona (propozycja KE to odpowiednio: 50% i 1/2),
  • 50% do 2050 roku, z czego co najmniej 1/3 ma być ponownie nawodniona (propozycja KE to odpowiednio: 70% i 1/2).

Do obliczania realizacji tych celów, państwa członkowskie będą mogły wliczyć środki odbudowy, w tym ponowne nawadnianie na obszarach:

• wydobycia torfu,
• innych niż użytkowane rolniczo i wydobycie torfu — maksymalnie do 40% tych obszarów.

Ważne jest, że ponowne nawadnianie na gruntach rolnych pozostanie dla rolników dobrowolne. Osiągnięcie celów dotyczących ponownego nawadniania osuszonych torfowisk będzie obowiązkiem państw członkowskich, które będą musiały tworzyć zachęty, aby uczynić tę opcję atrakcyjną dla rolników oraz wspierać dostęp do szkoleń i doradztwa na temat korzyści z ponownego nawadniania torfowisk.

W przypadku ponownego nawadniania osuszonych torfowisk możliwe będzie obniżenie celów ze względu na znaczący negatywny wpływ na infrastrukturę, budynki, przystosowanie do zmiany klimatu lub inne interesy publiczne, jeśli takie ponowne nawadnianie nie może być zrealizowane na gruntach innych niż rolnicze.

Początkowo nowe rozporządzenie miało być bardziej restrykcyjne. Podczas negocjacji między przedstawicielami Rady UE (Prezydencja), Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej, przepisy dotyczące ekosystemów rolniczych zostały złagodzone, a państwom członkowskim przyznano większą elastyczność, na co z pewnością miały wpływ niedawne ogólnoeuropejskie strajki rolników.

Co NRL oznacza dla Polski?

Każdy kraj członkowski UE, w tym Polska, będzie musiał zaplanować działania na swoim terenie. W ciągu dwóch lat od wejścia w życie prawa, państwa członkowskie będą zobowiązane przygotować własne plany odbudowy, uwzględniając krajowe potrzeby i uwarunkowania. Na podstawie tych planów będą następnie wdrażane konkretne działania.

Realizacja ambitnego i długoterminowego prawa odbudowy przyrody przyczyni się do zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego, zahamowania zmian klimatu i adaptacji do ich skutków, walki z falami upałów w miastach oraz zwiększenia potencjału rozwojowego kraju. Zabezpieczy nas również (a raczej- da mechanizmy pozwalające na zabezpieczenie) przed zjawiskami takimi jak susze czy katastrofy ekologiczne, jak zasolenie Odry.

Ponadto państwa członkowskie będą zobowiązane opracować i przedłożyć Komisji Europejskiej w terminie 24 miesięcy od wejścia w życie rozporządzenia Krajowy Plan Odbudowy Zasobów Przyrodniczych, w którym określone będą m.in. działania służące realizacji wyznaczonych celów. Przykłady takich działań zawarte w załączniku VII rozporządzenia obejmują:

• Ograniczenie intensywności wypasu oraz przywrócenie ekstensywnego wypasu z wykorzystaniem zwierząt gospodarskich i ekstensywnych systemów koszenia tam, gdzie zostały one porzucone,
• Zaprzestanie zaorywania użytków zielonych,
• Usunięcie niepożądanych zarośli lub nierodzimych plantacji na użytkach zielonych, terenach podmokłych, w lasach i na terenach o ubogiej roślinności,
• Zwiększenie powierzchni użytków rolnych objętych m.in. rolnictwem ekologicznym, systemem rolno-leśnym, uprawą wielogatunkową i płodozmianem, integrowaną ochroną roślin i gospodarką składnikami odżywczymi.

Rozporządzenie wprowadza obowiązek poprawy wskaźników bioróżnorodności leśnej, takich jak ilość martwego drewna, różnorodność gatunkowa drzew oraz łączność ekologiczna w lasach niechronionych przez Dyrektywę siedliskową. To oznacza, że istnieje możliwość poprawy stanu wszystkich lasów w UE, zarówno tych już chronionych, jak i tych, które dotąd nie były objęte ochroną unijną. Wśród przykładów środków odbudowy ekosystemów leśnych, wymienionych w załączniku do rozporządzenia, znajdują się m.in.:

• wstrzymanie wycinki starych drzew,
• zwiększenie zróżnicowania wiekowego i gatunkowego lasów,
• zaniechanie pozyskiwania drewna na wybranych obszarach, aby wspierać rozwój rodzimych, starych lasów,
• wprowadzenie praktyk leśnictwa bliższego naturze, takich jak rezygnacja z zrębów zupełnych i sztucznych nasadzeń.

Wprowadzenie nowych przepisów w Polsce może wesprzeć obecnie przeprowadzaną reformę ochrony lasów, przyczyniając się do poprawy ich kondycji. Obecnie stan lasów w Polsce pozostawia wiele do życzenia — mniej niż jedna trzecia najcenniejszych leśnych siedlisk Natura 2000 jest w odpowiednim stanie zachowania. Nature Restoration Law jest więc zarówno szansą, jak i możliwością odbudowy naruszonych przez zmiany klimatu i działalność człowieka obszarów szczególnie istotnych dla ekosystemów. To także rozporządzenie wynikające bezpośrednio z Zielonego Ładu, które w komplementarny sposób uzupełnia wciąż zaostrzające się prawo Ochrony Środowiska na terenie Europy.

Magdalena Pasik

Inżynier Gospodarki Wodnej oraz Inżynier Środowiska, absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Na co dzień – Specjalista ds. ochrony środowiska – w pracy zawodowej zajmuje się głównie emisją zanieczyszczeń do powietrza. Ochrona środowiska to nie tylko praca, ale przede wszystkim pasja.