Konsultacje nt. unijnego rozporządzenia w sprawie gospodarki cyrkularnej pojazdów – jakie są nowe propozycje KE?
Eksperckim okiem
Magdalena Pasik, Inżynier Gospodarki Wodnej oraz Inżynier Środowiska
W dniu 13 lipca 2023 roku Komisja Europejska przedstawiła wniosek dotyczący regulacji traktującej o projektowaniu pojazdów i zarządzaniu pojazdami wycofanymi z eksploatacji, która ma na celu promowanie zasad obiegu zamkniętego w sektorze motoryzacyjnym. Wprowadzenie tego regulaminu ma ogromne znaczenie dla działań Unii Europejskiej w kierunku zrównoważonej gospodarki oraz ochrony środowiska naturalnego.
Wniosek ten dotyczy wymogów, jakie mają być nakładane na producentów pojazdów w zakresie projektowania, tak aby zwiększyć trwałość, naprawialność i możliwości ponownego wykorzystania pojazdów. Ponadto regulacja ma na celu ułatwienie skutecznego zarządzania pojazdami po zakończeniu ich eksploatacji, co przyczyni się do redukcji odpadów i ograniczenia negatywnego wpływu sektora motoryzacyjnego na środowisko.
Nowa propozycja prawna ma na celu zastąpienie dwóch dotychczasowych dyrektyw Unii Europejskiej, które regulują kwestie związane z pojazdami i ich końcem eksploatacji. Pierwsza z tych dyrektyw, czyli Dyrektywa 2000/53/WE, dotyczy pojazdów, które zostały wycofane z użytku. Druga, czyli Dyrektywa 2005/64/WE, koncentruje się na homologacji typu pojazdów mechanicznych pod względem ich zdolności do ponownego wykorzystania, recyklingu i odzysku.
Nowo powstająca dyrektywa ma zamiar połączyć powyższe dwa akty prawne i wprowadzić jedno spójne rozporządzenie, które będzie regulować zarówno projektowanie pojazdów pod kątem zrównoważonego cyklu życia, jak i zarządzanie pojazdami po ich zakończeniu eksploatacji. Ma to pomóc w uproszczeniu i usprawnieniu przepisów oraz w promowaniu bardziej zrównoważonych praktyk w sektorze motoryzacyjnym. W dalszej części artykułu przyjrzymy się bliżej kluczowym aspektom tej propozycji i jej potencjalnym wpływom na środowisko naturalne.
Czym jest gospodarka cyrkularna w ujęciu Komisji Europejskiej?
Gospodarka o obiegu zamkniętym, w ogólnym znaczeniu tego terminu, to innowacyjny sposób zarządzania zasobami, który zakłada, że nie powinniśmy traktować rzeczy i surowców jako jednorazowego użytku. Zamiast tego, powinniśmy dążyć do dzielenia się, pożyczania, naprawiania, odnawiania i recyklingu produktów i materiałów, aby przedłużyć ich użyteczność. Głównym celem tego podejścia jest minimalizowanie ilości odpadów, których ponowne przetwarzanie oraz zagospodarowanie w praktyce stanowi niemały problem.
Kiedy produkt już nie jest potrzebny, zamiast wyrzucenia go na śmietnik, powinniśmy starać się wykorzystać jego surowce i materiały do nowych celów. Takie działanie pozwala na osiągnięcie większej wartości z tych surowców i jednocześnie ogranicza ilość odpadów. W przeciwnym razie tradycyjny model ekonomiczny, oparty na liniowym podejściu „weź – wyprodukuj – użyj – wyrzuć”, skupia się na szybkim zużywaniu tanich surowców i energii, często projektując produkty tak, aby traciły swoją przydatność po krótkim czasie.
Parlament Europejski wyraził zainteresowanie wprowadzeniem środków, które promują produkty o wysokiej jakości i trwałości, zamiast tych, które są projektowane do szybkiego zużycia. To oznacza, że istnieje rosnąca potrzeba zmiany naszego podejścia do produkcji i konsumpcji, aby bardziej odpowiedzialnie gospodarować zasobami i ograniczyć negatywny wpływ na środowisko. Taka filozofia działania nie jest obecna nie tylko w kontekście motoryzacji – podobne rozwiązania wdrażające pojawiają się także w np. w obszarze tekstyliów czy kosmetyków.
Gospodarka cyrkularna – dlaczego zajęto się konkretnie autami?
Dlaczego zajęto się konkretnie autami? Stało się tak przede wszystkim dlatego, że produkcja samochodów jest jednym z sektorów przemysłu, który zużywa ogromne ilości surowców. Warto tu zaznaczyć, że europejski przemysł motoryzacyjny zużywa znaczące ilości różnych surowców, takich jak stal (19% zapotrzebowania przemysłu stalowego UE), tworzywa sztuczne (10% całkowitego zużycia), aluminium (42% na wyposażenie transportowe), miedź (6% na części samochodowe), guma (65% produkcji wyrobów gumowych ogólnego przeznaczenia) i szkło (1,5 mln ton szkła płaskiego wyprodukowanego w UE).
Ponadto przemysł motoryzacyjny, który stanowi kluczowy filar gospodarki UE, w dużej mierze polega na dostawach surowców pierwotnych (stali, aluminium, miedzi, tworzyw sztucznych) i wykorzystuje ograniczoną ilość surowców wtórnych, podczas gdy postępowanie z pojazdami kończącymi eksploatację generuje ważne, ale niskiej jakości złomy metali i bardzo ograniczony recykling tworzyw sztucznych. Sektor motoryzacyjny przechodzi ogromną transformację w kierunku pojazdów elektrycznych.
W miarę postępu technologicznego i przejścia na pojazdy bezemisyjne, zapotrzebowanie na pewne surowce, takie jak miedź i metale ziem rzadkich używane w silnikach elektrycznych, rośnie. Ponadto produkcja samochodów ma negatywny wpływ na środowisko, głównie ze względu na emisje gazów cieplarnianych związane z wydobyciem surowców i produkcją materiałów. Rosnące wykorzystanie lekkich kompozytów w samochodach utrudnia proces demontażu, ponownego użytkowania i recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji.
Komisja Europejska postanowiła więc wprowadzić nowe przepisy, które promują gospodarkę o obiegu zamkniętym w sektorze motoryzacyjnym. Celem jest zminimalizowanie negatywnego wpływu produkcji samochodów na środowisko poprzez dłuższy okres użytkowania pojazdów, efektywniejsze wykorzystanie surowców i poprawę recyklingu. KE zwraca także uwagę, że wiele wycofanych samochodów nie jest odpowiednio przetwarzanych na terenie UE, co może prowadzić do zanieczyszczenia w krajach trzecich.
Jakie są propozycje, które ma zawierać nowy akt prawny?
Przywódcy państw lub rządów UE uczynili przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym priorytetem w celu zmniejszenia podatności łańcuchów dostaw przemysłu UE, zwłaszcza w odniesieniu do surowców krytycznych niezbędnych dla strategicznej autonomii UE i dla przejścia do gospodarki o zerowym poziomie emisji węgla. Jest to kluczowy punkt w Planie Przemysłowym Zielonego Ładu na Erę Bezemisyjną.
Zgodnie z tymi priorytetami, w kontekście gospodarki materiałowej przemysłu motoryzacyjnego w Europie pojawiają się następujące cztery obszary problemowe:
1. Brak integracji obiegu zamkniętego w projektowaniu i produkcji pojazdów, co prowadzi do dużego uzależnienia od surowców pierwotnych;
2. Jakość postępowania z pojazdami kończącymi eksploatację jest niższa niż potencjał zachowania większej wartości środowiskowej i ekonomicznej;
3. Ważna część „zaginionych pojazdów” objętych Dyrektywą 2000/53/WE nie jest zbierana i nie jest poddawana właściwemu postępowaniu środowiskowemu, a duża ilość używanych pojazdów niespełniających wymagań technicznych i emitujących zanieczyszczenia jest eksportowana z UE każdego roku;
4. Istnieje niezagospodarowany potencjał obiegu zamkniętego pojazdów, które obecnie nie podlegają zakresowi Dyrektywy 2000/53/WE, aby przyczynić się do osiągnięcia celów Europejskiego Zielonego Ładu.
Co ma być osiągnięte i jakie opcje polityki zostały ocenione?
W kontekście powyższych obszarów problemowych ogólnym celem inicjatywy jest poprawa funkcjonowania rynku wewnętrznego UE poprzez zmniejszenie negatywnego wpływu środowiskowego pojazdów na różne etapy ich życia i promowanie zrównoważoności w sektorach motoryzacyjnym i recyklingowym.
Rozporządzenie zawiera różne propozycje działań legislacyjnych, z których jednym jest wprowadzenie wymogu, aby co najmniej 25% materiałów używanych w produkcji nowych samochodów pochodziło z recyklingu tworzyw sztucznych.
Propozycje dotyczą sześciu głównych obszarów, które można opisać w następujący sposób:
- Projektuj cyrkularnie: To oznacza, że producenci samochodów zostaną zachęceni do projektowania i wytwarzania swoich produktów zgodnie z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym. Chodzi o stworzenie samochodów, które są trwalsze, łatwiejsze do naprawy i ponownego wykorzystania.
- Użyj materiałów z recyklingu: Propozycja ta polega na zwiększeniu udziału materiałów pochodzących z recyklingu w nowych pojazdach. W praktyce oznacza to wykorzystanie już istniejących surowców do produkcji nowych samochodów, zamiast pozyskiwania nowych surowców naturalnych.
- Traktuj lepiej: To odnosi się do poprawy podejścia do naprawy samochodów. Chodzi o zachęcanie do utrzymania samochodów w dobrym stanie i unikania nadmiernego marnotrawienia zasobów poprzez naprawy i konserwację.
- Zbieraj więcej: Ten obszar odnosi się do efektywniejszego zbierania samochodów, które zostają wycofane z użytku. Ma to pomóc w poprawie jakości recyklingu i ograniczeniu eksportu używanych samochodów w złym stanie do innych krajów.
- ROP (Rozszerzona Odpowiedzialność Producenta): Chodzi o wprowadzenie odpowiednich zachęt dla producentów samochodów do skutecznego zbierania i przetwarzania wycofanych pojazdów oraz odpadów z nich wynikających.
- Uwzględnij więcej pojazdów: Rozszerzenie zakresu przepisów na dodatkowe kategorie pojazdów, co oznacza, że nowe regulacje obejmą nie tylko samochody osobowe, ale także inne rodzaje pojazdów.
W załącznikach do proponowanego rozporządzenia znajdują się szczegółowe informacje, takie jak kryteria określające, kiedy samochód może zostać uznany za niezdatny do naprawy. Są tam także wytyczne dotyczące tego, jakie ciecze i elementy należy usunąć z samochodu na koniec jego użytkowania, oraz jak gromadzić odpady powstałe w wyniku tych czynności. Dodatkowo można znaleźć zalecenia dotyczące strategii cyrkularnych producentów samochodów, które będą aktualizowane co 5 lat, a także wymóg oceny postępów w realizacji tych strategii.
Wpływy środowiskowe, ekonomiczne i społeczne zostały obliczone do 2040 roku i porównane ze scenariuszem bazowym. Głównym rokiem porównawczym jest 2035 rok, z uwzględnieniem wszystkich środków długoterminowych w pełni wdrożonych do tego roku.
Cyrkularność pojazdów – jakie to ma znaczenie dla Polski?
Ta sprawa jest istotna z polskiego punktu widzenia, ponieważ każdego miesiąca do Polski trafia ogromna ilość używanych pojazdów, z czego większość ma już ponad 10 lat i zbliża się do końca swojego użytkowania. Polska posiada najstarszą flotę samochodów osobowych w Unii Europejskiej, a import używanych pojazdów stale rośnie. Dlatego Komisja Europejska uważa, że ten obszar polityki wymaga szczególnej uwagi i bardziej rygorystycznego egzekwowania przepisów, zarówno jeśli chodzi o przetwarzanie wycofanych z eksploatacji pojazdów, jak i w kontekście walki z zanieczyszczeniem powietrza.
Przedstawione propozycje w praktyce będą oznaczać, że Polska (choć nie tylko) musi bardziej rygorystycznie egzekwować przepisy dotyczące recyklingu i unikać nielegalnego składowania odpadów, zwłaszcza tych pochodzących z pojazdów wycofanych z eksploatacji. Jest to ważne nie tylko z punktu widzenia ochrony środowiska, ale także w kontekście poprawy jakości powietrza, które jest zanieczyszczone przez stare i niesprawne pojazdy.
Magdalena Pasik
Inżynier Gospodarki Wodnej oraz Inżynier Środowiska, absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Na co dzień – Specjalista ds. ochrony środowiska – w pracy zawodowej zajmuje się głównie emisją zanieczyszczeń do powietrza. Ochrona środowiska to nie tylko praca, ale przede wszystkim pasja.