System kaucyjny – jakie są nowe obowiązki przedsiębiorców?
Eksperckim okiem
Magdalena Pasik, Inżynier Gospodarki Wodnej oraz Inżynier Środowiska
Ochrona środowiska i odpowiednie zarządzanie odpadami stanowią kluczowe wyzwania współczesnego społeczeństwa. W dniu 13 października 2023 roku Polska wprowadziła istotne zmiany w prawodawstwie dotyczącym gospodarki opakowaniami i odpadami opakowaniowymi.
Nowelizacja ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz niektórych innych ustaw wprowadziła innowacyjne rozwiązania mające na celu zwiększenie efektywności zarządzania odpadami, w szczególności tych pochodzących z opakowań po napojach. Jednym z kluczowych elementów tej zmiany jest system kaucyjny, który ma na celu zachęcenie do selektywnego zbierania odpadów i wprowadzenie bardziej odpowiedzialnych praktyk w tym obszarze.
Warto podkreślić, że wprowadzenie systemu kaucyjnego będzie stopniowe, a jego pełna implementacja w ostatecznym kształcie zaplanowana jest na 1 stycznia 2025 roku. Oznacza to, że zarówno konsumenci, jak i przedsiębiorcy mają okres przejściowy, w którym mogą dostosować się do nowych regulacji. Nowa zamiana stawia jednak przed Polską ambitne cele w zakresie ochrony środowiska i zarządzania odpadami, wraz z ich korzyściami i zagrożeniami z nich płynącymi. Warto więc bliżej przyjrzeć się tym zmianom i zrozumieć, jakie wyzwania niosą ze sobą te nowe przepisy.
Czym jest system kaucyjny?
Wprowadzenie nowej ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz innych istotnych zmian legislacyjnych, które zaczęły obowiązywać od 13 października 2023 roku, stanowi istotny krok w kierunku bardziej zrównoważonej gospodarki odpadami. Głównym celem tej nowelizacji, jak już wspomniano, jest poprawa zarządzania odpadami, szczególnie tych pochodzących z opakowań po napojach, które stanowią znaczącą część odpadów komunalnych.
Jednym z najważniejszych elementów nowelizacji ustawy opakowaniowej jest wprowadzenie systemu kaucyjnego. System ten zakłada, że konsumenci, dokonując zakupu napojów w opakowaniach, będą płacili dodatkową opłatę, czyli kaucję, którą mogą odzyskać po zwrocie zużytych opakowań do odpowiednich punktów zbioru. Kaucja jest pewnego rodzaju depozytem, który konsument wpłaca w momencie zakupu. Kiedy opakowanie zostaje zwrócone, np. do specjalnych automatów do zwrotu lub punktów zbiórki, ta kaucja jest zwracana – system prosty w odbiorze.
Warto zaznaczyć, że wdrożenie pełnego systemu kaucyjnego będzie miało miejsce stopniowo, a pełna implementacja ma nastąpić od 1 stycznia 2025 roku. To daje czas zarówno konsumentom, jak i przedsiębiorcom na dostosowanie się do nowych przepisów i przyjęcie bardziej ekologicznych praktyk w zarządzaniu opakowaniami.
Główne cele systemu
System kaucyjny ma kilka istotnych celów. Po pierwsze, ma na celu zmniejszenie ilości odpadów, zwłaszcza tych pochodzących z opakowań po napojach, które często trafiają na wysypiska śmieci lub do innych miejsc nieodpowiednich do ich składowania. Po drugie, system ten promuje recykling, co pozwala na ponowne wykorzystanie surowców i ogranicza zapotrzebowanie na nowe surowce naturalne. Wreszcie, wprowadzenie kaucji ma także wpływ na świadomość konsumentów i zachęca ich do bardziej zrównoważonego i ekologicznego podejścia do zakupów.
Jakie opakowania będą objęte systemem kaucyjnym?
System kaucyjny, który zacznie obowiązywać od 2025 roku, dotyczyć będzie trzech rodzajów opakowań: jednorazowych plastikowych butelek o pojemności do 3 litrów, szklanych butelek wielokrotnego użytku o pojemności do 1,5 litra oraz metalowych puszek o pojemności do 1 litra. Osoby, które wprowadzają na rynek napoje w opakowaniach objętych systemem kaucyjnym, będą zobowiązane do umieszczenia informacji o wartości kaucji na puszkach lub butelkach. Ponadto opakowania te będą musiały być oznaczone specjalnym znakiem, aby wskazać, że podlegają systemowi kaucyjnemu. Obecnie planuje się, że kaucja ta wyniesie 50 groszy, jednak w myśl ustawy maksymalna kaucja nie może wynosić więcej niż 2 zł. Obowiązek doliczania kaucji będą mieli wszyscy sprzedawcy. Co do zasady, tylko duże sklepy o powierzchni przekraczającej 200 metrów kwadratowych będą musiały przyjmować te opakowania od konsumentów w ramach systemu kaucyjnego. Sklepy o mniejszej powierzchni będą mogły przystąpić do systemu dobrowolnie.
W jaki sposób funkcjonować będzie system?
W zarządzaniu systemem kaucyjnym w Polsce zaangażowani będą operatorzy, czyli specjalne podmioty reprezentujące różne aspekty wprowadzanego systemu. To oznacza, że system ten nie będzie działać centralnie, co było wcześniej proponowane podczas konsultacji społecznych. Taki model ma na celu zapewnienie, że zarządzanie systemem będzie prowadzone zgodnie z zasadami non-profit, czyli nie będzie opierać się na dążeniu do osiągania zysków, co z kolei pozwoli uniknąć potencjalnych ryzyk związanych z rywalizacją konkurencyjną między różnymi operatorami.
Operatorami mogą być tylko spółki akcyjne, których akcjonariuszami są wyłącznie przedsiębiorcy, którzy wprowadzają na rynek produkty w opakowaniach na napoje lub organizacje reprezentujące ich interesy. Jeśli istnieje więcej niż jeden system kaucyjny, operatorzy tych systemów będą musieli wspólnie ustalić zasady rozliczania kaucji, czyli pieniędzy zebranych od konsumentów za opakowania, a także wymiany opakowań lub odpadów opakowaniowych, które zostaną zebrane w ramach tych systemów. Ponadto operatorzy będą zobowiązani do współpracy z każdym przedsiębiorcą wprowadzającym produkty w opakowaniach na napoje, który zechce dołączyć do ich systemu kaucyjnego.
Wprowadzający produkty w opakowaniach na napoje, takie jak producenci napojów czy sieci sklepów, będą zmuszeni do pokrycia kosztów różnych aspektów funkcjonowania systemu kaucyjnego. To obejmuje zbieranie opakowań i odpadów opakowaniowych, transport, dokumentację, rozliczenia z jednostkami handlu oraz wypłacanie kaucji konsumentom. Stworzenie takiego podmiotu reprezentującego stanowi wyzwanie zarówno finansowe, jak i organizacyjne, zwłaszcza biorąc pod uwagę krótki czas, który pozostał przedsiębiorcom na przygotowanie się do wprowadzenia tych radykalnych zmian.
Nowe przepisy nie nakreślają konkretnego modelu zbierania opakowań, więc każda firma lub organizacja zajmująca się tą działalnością będzie miała swobodę w wyborze sposobu, w jaki przeprowadzi zbiórkę opakowań. To oznacza, że różni operatorzy systemów kaucyjnych mogą zdecydować się na różne metody zbierania opakowań, dostosowane do własnych preferencji lub warunków rynkowych.
System kaucyjny będzie „bezparagonowy”, co oznacza, że konsument nie będzie musiał okazywać dowodu zakupu, aby zwrócić opakowanie. W praktyce oznacza to, że każdy będzie mógł oddać opakowanie do zwrotu w dowolnym miejscu zbiórki, niezależnie od tego, gdzie i kiedy je zakupił.
Wybrane obowiązki wprowadzającego opakowania
Nowe regulacje wprowadzają wyzwania, ale także otwierają szereg możliwości dla przedsiębiorstw, które są elastyczne i gotowe dostosować się do zmieniającego się otoczenia regulacyjnego i konsumentów o coraz większej świadomości ekologicznej:
- Obowiązek zbiórki opakowań i minimalne poziomy: Firmy te muszą zapewnić zbiórkę opakowań zgodnie z minimalnymi poziomami określonymi przepisami. W przeciwnym razie poniosą opłatę produktową za każdy kilogram pozostawionych na rynku opakowań. To zobowiązanie może zmotywować do bardziej zrównoważonego podejścia do opakowań i zmniejszenia ilości odpadów.
- Współpraca z operatorem: wspomniana już konieczność nawiązania współpracy z operatorem, który będzie odbierać opakowania zwrócone przez konsumentów. To może stanowić okazję do współpracy z profesjonalnymi firmami specjalizującymi się w gospodarowaniu odpadami.
- Zmiany w opakowaniach i ich oznakowaniu: Konieczność dostosowania procesów produkcyjnych i opakowań do nowych wymagań prawnych.
- Wprowadzenie zmian w systemach IT: Konieczność dostosowania systemów informatycznych do obsługi nowych procesów związanych z systemem kaucyjnym.
- Zarządzanie współpracą z operatorem: Logistyka, rozliczanie kaucji, opłaty dla sklepów, opłaty producenckie i sprawozdawczość będą wymagały profesjonalnego zarządzania, co może stworzyć możliwości dla specjalistów w tych dziedzinach.
- Wyzwania finansowe: Firmy będą musiały dostosować się do nowych kosztów związanych z systemem kaucyjnym, co może wymagać elastyczności finansowej i planowania.
- Analiza danych ze zbiórki opakowań: Dane ze zbiórki opakowań mogą posłużyć do analizy rynku i preferencji konsumentów, co może pomóc w dostosowaniu strategii biznesowej.
- Zmiana strategii biznesowej: Udział w systemie kaucyjnym może otworzyć nowe możliwości biznesowe, w tym zwiększenie świadomości ekologicznej, poprawę wizerunku firmy i rozwijanie zrównoważonych strategii.
Ponadto przedsiębiorcy, tacy jak producenci, importerzy i właściciele marek, będą zobowiązani do gromadzenia opakowań, które weszły na rynek, w określonych minimalnych ilościach procentowych w kolejnych latach:
- W 2025 roku będą musieli zebrać co najmniej 77% opakowań wchodzących na rynek.
- W 2026 roku to już 81% opakowań będzie musiało być poddanych selektywnej zbiórce.
- W 2027 roku minimalny poziom zbiórki wzrośnie do 84%.
- W 2028 roku to będzie aż 87% opakowań.
- Od 2029 roku i w kolejnych latach przedsiębiorcy będą zobowiązani do gromadzenia co najmniej 90% opakowań wchodzących na rynek.
Co to oznacza dla branży?
Zmiany w przepisach zakładają, że w Polsce system kaucyjny zostanie uruchomiony 1 stycznia 2025 roku. Jednak okres przygotowawczy i organizacyjny trwa jedynie 15 miesięcy. Ten stosunkowo krótki okres może być wyzwaniem dla przedsiębiorców, biorąc pod uwagę, że w innych krajach proces wdrażania podobnych systemów zazwyczaj trwał kilka lat. Mimo że ustawa została uchwalona wcześniej, czas na dostosowanie się do nowych przepisów jest ograniczony, dlatego firmy muszą działać sprawnie i szybko, aby uniknąć ewentualnych konsekwencji.
Dla przedsiębiorców działających w branży spożywczej, zwłaszcza producentów napojów i sprzedawców, wprowadzenie efektywnego systemu kaucyjnego będzie wyzwaniem. W ciągu najbliższych miesięcy spoczywa na nich duża odpowiedzialność związana z przygotowaniem podstaw i organizacją tego nowego systemu. Konieczne jest dostosowanie logistyki i infrastruktury swoich firm do nowych wymagań. Należy zaznaczyć, że nieprawidłowe wdrożenie tych zmian grozi znacznymi karami, które mogą wynosić nawet 1 milion złotych.
Wprowadzenie systemu kaucyjnego oznaczać będzie głęboką rewolucję zarówno dla firm produkujących napoje w opakowaniach objętych kaucją, jak i dla sklepów detalicznych, które będą musiały dostosować swoje operacje do nowych wymagań. To nie tylko zmiana w procesach gospodarczych, ale także nowe wyzwania logistyczne, które będą musiały zostać rozwiązane.
Ponadto ustawa wprowadza dodatkowe obowiązki dla wszystkich uczestników systemu kaucyjnego. W związku z tym istotne jest, aby przedsiębiorcy wcześnie rozpoczęli proces zrozumienia tych nowych regulacji i odpowiedniego przygotowania się do wprowadzenia tych rewolucyjnych zmian. Wielu przedsiębiorców może potrzebować wsparcia w dostosowaniu się do tych nowych wymogów i uniknięciu ewentualnych komplikacji w przyszłości.
Szansa czy kolejny niepotrzebny obowiązek?
System kaucyjny ma potencjał znacząco poprawić skuteczność recyklingu w Polsce i zwiększyć ochronę środowiska, podobnie jak miało to miejsce w innych krajach Unii Europejskiej. Co więcej, może stworzyć szansę na zdobycie przewagi konkurencyjnej oraz generowanie dodatkowych dochodów dla wszystkich uczestników tego systemu.
Adaptacja przedsiębiorstw, łańcuchów dostaw i nawyków konsumentów do nowych przepisów jest jednak procesem wymagającym czasu i zaangażowania, a narzucony przez nowelizację termin wprowadzenia nowych przepisów jest krótki. Doświadczenia z innych krajów, gdzie podobne systemy funkcjonują efektywnie, pokazują, że prawidłowe wdrożenie tego rodzaju zmian wymaga odpowiednich narzędzi informatycznych, rozwiązań technologicznych, zoptymalizowanych procesów biznesowych, efektywnej komunikacji, partnerstw i umów na całym łańcuchu dostaw. Dlatego warto już teraz wprowadzić w swoim przedsiębiorstwie eksperymentalne programy mające na celu zrozumienie potencjału uczestnictwa w systemie i przetestowanie mechanizmów, które pozwolą na spełnienie nowych wymogów narzuconych przez regulacje.
Magdalena Pasik
Inżynier Gospodarki Wodnej oraz Inżynier Środowiska, absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Na co dzień – Specjalista ds. ochrony środowiska – w pracy zawodowej zajmuje się głównie emisją zanieczyszczeń do powietrza. Ochrona środowiska to nie tylko praca, ale przede wszystkim pasja.