Dyrektywa ws. przestępczości środowiskowej. Jakie czyny będą surowiej karane i jaki wpływ będzie to miało na kontrole?
Eksperckim okiem
Magdalena Pasik, Inżynier Gospodarki Wodnej oraz Inżynier Środowiska
W obliczu narastającego zagrożenia dla naszego środowiska naturalnego, coraz bardziej kluczową staje się potrzeba skutecznej ochrony i egzekwowania prawa w dziedzinie ochrony środowiska. W odpowiedzi na te wyzwania, rządy na całym świecie coraz częściej podejmują działania mające na celu zaostrzenie przepisów dotyczących przestępstw środowiskowych. Jednym z najnowszych kroków w tej dziedzinie jest wprowadzenie dyrektywy dotyczącej przestępczości środowiskowej, która ma na celu surowsze karanie tych, którzy szkodzą naszemu otoczeniu naturalnemu.
Nowa dyrektywa dotycząca przestępczości środowiskowej została oficjalnie przyjęta przez przedstawicieli państw członkowskich Unii Europejskiej dnia 26 marca bieżącego roku. Ta dyrektywa przynosi ze sobą istotne zmiany, wprowadzając surowsze kary dla 20 różnych przestępstw, które dotychczas karane były łagodniej. Jest to znacząca rewizja dwóch wcześniejszych aktów prawnych z listopada 2008 roku dotyczących ochrony środowiska poprzez prawo karne oraz z października 2009 roku dotyczących zanieczyszczenia pochodzącego ze statków i wprowadzania sankcji w przypadku naruszenia prawa w tej kwestii.
Akt ten przewiduje szereg środków mających na celu skuteczniejsze zwalczanie przestępstw przeciwko środowisku. Jednym z kluczowych elementów jest zwiększenie kar za takie przestępstwa, aby odstraszyć potencjalnych sprawców oraz zapewnić sprawiedliwość dla ofiar. Ale to nie tylko surowe kary stanowią istotę tej dyrektywy – ma ona także na celu wzmocnienie mechanizmów kontroli i egzekwowania prawa, aby zapobiec przestępstwom oraz ścigać sprawców z większą skutecznością. Dane z oficjalnych źródeł Unii Europejskiej pokazują, że przestępczość środowiskowa jest trzecią największą gałęzią przestępczości, rosnącą rocznie o 5-7%, a jej skutki finansowe są znaczące, sięgając od 110 do 281 milionów dolarów rocznie. Stanowi to więc niemały problem, często wymykający się legislacji.
W listopadzie ubiegłego roku Rada UE i Parlament Europejski osiągnęły porozumienie w sprawie dyrektywy, uwzględniając zaktualizowaną listę przestępstw oraz wprowadzając kary, które mogą sięgać nawet do 5% rocznego obrotu firmy lub 40 milionów euro. W głosowaniu w Parlamencie Europejskim, które miało miejsce 27 lutego bieżącego roku, za nowym, bardziej restrykcyjnym prawem opowiedziało się 499 deputowanych.
Dlaczego nowa dyrektywa w sprawie przestępstw przeciwko środowisku jest potrzebna?
Komisja Europejska podjęła inicjatywę w celu wzmocnienia ochrony środowiska poprzez ustanowienie nowych przepisów karnych. Istnieje coraz większa potrzeba skuteczniejszego egzekwowania prawa w dziedzinie ochrony środowiska, ponieważ przestępstwa w tej sferze powodują znaczne szkody dla natury, zdrowia ludzi i gospodarki, zarówno w Unii Europejskiej, jak i poza jej granicami.
Nowa dyrektywa stanowi część szerszego planu działania znanego jako Europejski Zielony Ład. Celem tego wniosku jest zdefiniowanie dokładniejszych przestępstw środowiskowych i poprawa sposobu, w jaki państwa członkowskie radzą sobie z najbardziej szkodliwymi naruszeniami przepisów dotyczących ochrony środowiska. W ten sposób proponowane zmiany mają przyczynić się do osiągnięcia celów Europejskiego Zielonego Ładu, takich jak przeciwdziałanie zmianom klimatycznym i degradacji środowiska, a także wzmocnienie przestrzegania prawa w dziedzinie ochrony środowiska.
Według danych Interpolu i Programu Narodów Zjednoczonych ds. Ochrony Środowiska, przestępstwa przeciwko środowisku rosną szybciej niż globalna gospodarka, co sprawia, że stanowią one istotne zagrożenie dla naszego środowiska. Obecne przepisy nie są wystarczająco skuteczne w zapobieganiu takim przestępstwom. Analiza przeprowadzona przez Eurojust (Agencja Unii Europejskiej ds. Współpracy Wymiarów Sprawiedliwości w Sprawach Karnych) wykazała, że liczba spraw dotyczących przestępstw przeciwko środowisku, które są efektywnie ścigane i karane, jest niewielka, a nałożone kary nie zawsze odstraszają potencjalnych sprawców.
Komisja zaproponowała zatem ulepszenie ram prawnych Unii Europejskiej w zakresie przestępstw środowiskowych, aby zwiększyć skuteczność egzekwowania prawa w tej dziedzinie, co ostatecznie stanowiło podwalinę w kwestii przyjęcia nowego prawa. Poprawione przepisy mają przyczynić się do lepszego wykrywania i ścigania przestępstw przeciwko środowisku oraz zwiększyć zgodność z unijnymi przepisami dotyczącymi ochrony środowiska. W efekcie oczekuje się, że zmiany te przyczynią się do ochrony naturalnych zasobów Europy, takich jak czyste powietrze, woda i gleba, oraz zagrożone gatunki roślin i zwierząt.
Jakie zmiany wprowadza nowa dyrektywa?
Nowa dyrektywa, zastępująca poprzedni akt z 2008 roku, będzie obowiązywać jedynie w przypadku przestępstw popełnionych na terenie Unii Europejskiej. Jednak państwa członkowskie będą miały możliwość rozszerzenia swojej jurysdykcji na przestępstwa popełnione poza ich granicami.
Akt ten wprowadza szerszy zakres czynów uznawanych za przestępstwa, zwiększając liczbę z 9 do 20, obejmując działania takie jak zabijanie chronionych gatunków zwierząt i handel nimi, pogarszanie stanu obszarów chronionych, wprowadzanie na rynek substancji szkodliwych dla jakości powietrza, gleby i wody oraz zagrażających zdrowiu ludzkiemu, produkcja substancji szkodzących warstwie ozonowej czy gazów cieplarnianych. Nowy katalog przestępstw obejmuje także nielegalny handel drewnem, nielegalny recykling części statków zanieczyszczających środowisko oraz poważne naruszenia przepisów dotyczących chemikaliów.
Nowy akt prawny wprowadza też pojęcie „przestępstwa kwalifikowanego”, które ma zastosowanie w przypadku umyślnego popełnienia przestępstwa, które powoduje znaczne zniszczenia, śmierć ludzi lub nieodwracalną, długotrwałą szkodę dla środowiska.
Sankcje i kary
Zgodnie z nowymi przepisami, przestępstwa środowiskowe o charakterze umyślnym, które skutkują śmiercią osoby, będą karane maksymalnym wyrokiem pozbawienia wolności wynoszącym co najmniej dziesięć lat. Ponadto państwa członkowskie mogą nawet zdecydować o wprowadzeniu jeszcze surowszych sankcji w swoich krajowych przepisach, aby skuteczniej zwalczać tego rodzaju przestępstwa. Za inne przestępstwa środowiskowe, kara pozbawienia wolności może wynosić do pięciu lat, natomiast za przestępstwa kwalifikowane, maksymalna kara pozbawienia wolności wynosi co najmniej osiem lat.
W przypadku firm, za najpoważniejsze przestępstwa grzywny będą wynosić co najmniej 5% całkowitego światowego obrotu lub alternatywnie 40 milionów euro. Natomiast dla pozostałych przestępstw maksymalna grzywna wynosi co najmniej 3% obrotu lub alternatywnie 24 miliony euro.
Państwa członkowskie będą zobowiązane do zapewnienia, że osoby fizyczne i firmy skazane za przestępstwa przeciwko środowisku mogą być karane dodatkowymi środkami. Te dodatkowe środki obejmować mogą takie działania jak przywracanie środowiska do stanu poprzedniego, naprawianie szkód, wykluczenie z dostępu do finansowania publicznego lub cofnięcie zezwoleń. Wdrożenie tych dodatkowych środków będzie miało konkretne konsekwencje dla osób lub firm skazanych za przestępstwa przeciwko środowisku.
Implementacja nowego prawa
Państwa członkowskie mają okres dwóch lat od daty wejścia w życie dyrektywy na wprowadzenie zmian w swoich krajowych przepisach w celu ich zgodności z nowymi wymogami. Ponadto państwa członkowskie mają obowiązek opracowania i opublikowania krajowej strategii mającej na celu zwalczanie przestępstw przeciwko środowisku w ciągu trzech lat od daty wejścia w życie nowej dyrektywy. Po ustanowieniu strategii, państwa członkowskie są zobowiązane do podjęcia działań w celu jej wdrożenia bez zbędnej zwłoki.
Krajowa strategia powinna obejmować co najmniej następujące aspekty:
a) Określenie celów i priorytetów polityki krajowej w zakresie zwalczania przestępstw przeciwko środowisku, w tym w przypadkach transgranicznych, oraz ustalenie mechanizmów regularnej oceny, czy te cele są osiągane.
b) Wyjaśnienie ról i obowiązków wszystkich odpowiednich organów zaangażowanych w zwalczanie przestępstw przeciwko środowisku, włącznie z koordynacją i współpracą między organami krajowymi oraz organami Unii Europejskiej, a także z europejskimi sieciami zajmującymi się zwalczaniem przestępczości środowiskowej, zwłaszcza w przypadkach o charakterze transgranicznym.
c) Sposób wsparcia specjalizacji funkcjonariuszy egzekwowania prawa, oszacowanie zasobów przeznaczonych na walkę z przestępczością środowiskową oraz ocena przyszłych potrzeb w tej dziedzinie.
Szkolenia – sposób na skuteczniejsze działanie
Ciekawą i z pewnością bardzo potrzebną zmianą, którą wprowadza nowa dyrektywa, jest wprowadzenie obowiązkowych szkoleń dla sędziów, prokuratorów i policjantów, które mają zapoznać osoby związane z przestrzeganiem prawa z konkretnymi aspektami łamania prawa środowiskowego, a co za tym idzie – zwiększenie ich skuteczności w wykrywaniu przestępstw środowiskowych. Szkolenia te muszą być dostosowane do funkcji, które są wykonywane przez te osoby w ramach swoich obowiązków.
Dodatkowo, dyrektywa nakłada na państwa członkowskie obowiązek współpracy międzynarodowej, między innymi z Interpolem oraz prokuraturami z innych krajów UE.
Czy zmiany faktycznie były potrzebne?
W walce z przestępczością środowiskową istotne jest nie tylko określenie wysokości kar, ale również skuteczność ich egzekwowania. Nowa dyrektywa, którą eksperci uznają za krok w dobrym kierunku, ma na celu dostarczenie potrzebnych narzędzi do skutecznego egzekwowania prawa w tej dziedzinie. Poprzez rozszerzenie zakresu przestępstw objętych dyrektywą, zostanie umożliwione bardziej efektywne przeciwdziałanie praktykom, które dotychczas nie były jednoznacznie uregulowane, co utrudniało organom ścigania i wymiarowi sprawiedliwości.
Przykładowo, w przypadku zanieczyszczenia Odry, skomplikowane procedury często wykraczały poza zakres istniejących przepisów, co powodowało – i nadal powoduje – trudności w procesie egzekwowania prawa i karania winnych. Innym dobrym przykładem jest handel drewnem pozyskiwanym w nielegalny sposób czy temat nielegalnych składowisk odpadów – tematów na czasie,o których słyszymy, a które dotychczas skutecznie wymykają się karom, a postępowania mające na celu ukaranie winnych, trwają znacząco zbyt długo.
Nowe uregulowania pozwolą na bardziej zdecydowane działanie w takich przypadkach, co w rezultacie przyniesie pożądane efekty zarówno w zakresie ochrony środowiska, jak i skuteczności działania wymiaru sprawiedliwości. Mimo iż prawo polskie jest już w tej materii dość surowe – to liczne afery związane z odpadami czy kwestie związane, chociażby ze wspomnianą katastrofą na Odrze pokazują, jak bardzo kuleje kwestia egzekwowania wprowadzonego prawa. Być może nowe przepisy ułatwią i zmienią tę trudną sytuację na tyle, by prawo w zakresie środowiska było znacznie bardziej przestrzegane. Sytuacja pokazuje bowiem, że nadal w tym temacie jest wiele do zrobienia.
Magdalena Pasik
Inżynier Gospodarki Wodnej oraz Inżynier Środowiska, absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Na co dzień – Specjalista ds. ochrony środowiska – w pracy zawodowej zajmuje się głównie emisją zanieczyszczeń do powietrza. Ochrona środowiska to nie tylko praca, ale przede wszystkim pasja.